Dawne rodziny  1. Dworek Janikowskich

                      (ostatni XVIII-wieczny dworek na przedmieściu Olkusza)

Autor: Ryszard Maliszewski

Artykuł poniższy był już publikowany w Internecie, ale

w związku z likwidacją strony, na której był zamieszczony,

publikuję go tutaj ponownie, tym bardziej, że jest obecnie uzupełniony

nowo zdobytymi informacjami.

Wstęp

Pod koniec XX wieku coraz wyraźniej zaczęło się ujawniać w Olkuszu, mieście o średniowiecznym rodowodzie i długiej, ciekawej historii, mocno niepokojące zjawisko „pozbywania się” z zabudowy przedmieść prywatnych budynków, niepotrzebnych już swoim właścicielom, w celu uwspółcześnienia tejże zabudowy. Przybrało ono na sile szczególnie w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku i trwa nadal. O ile samo to zjawisko na terenach zurbanizowanych znane jest od wieków, a jest także zupełnie naturalne i zrozumiałe, bo trudno byłoby mieszkańcom zasiedlać wciąż „średniowieczne lepianki”, o tyle dla historii miasta jest ono równocześnie mocno szkodliwe, gdyż pozbawia nas w ten sposób wielu budynków, w całym tego słowa znaczeniu zabytkowych, a także zatraca bezpowrotnie dawny wygląd postaci przedmieścia. O wiele lepiej dbałość o zabytki miast przedstawia się w obrębie dawnych murów miejskich, gdzie zazwyczaj zabytkowe kamieniczki bywają prawidłowo restaurowane i pieczołowicie zachowywane „dla przyszłych pokoleń”.

W ten sposób znikło z przedmieść Olkusza wiele obiektów ze starej zabudowy, w tym urokliwe dworki przedmiejskie, tak drewniane, jak i murowane, będące dawniej swoistym „skrzyżowaniem”, pozostających w pamięci wielu polskich rodzin dworków szlacheckich, ze zwykłymi domami, a nawet wiejskimi „chałupami”. Należy jednak tutaj zaznaczyć, że większość owych „dworków przedmiejskich”, jedynie nawiązywała do dawnych tradycji, a budowana była zazwyczaj według bardzo uproszczonego i na owe czasy „nowoczesnego” schematu. Niemal wszystkie one posiadały bowiem analogiczne rozplanowanie, z centralnie zlokalizowaną, przechodnią „na przestrzał domu” sienią i podobnie rozłożonymi „po bokach” pomieszczeniami mieszkalnymi, różniącymi się tylko wielkością, liczbą okien i mniej ważnymi detalami.

Zjawisko zanikania starej zabudowy dotyczy zresztą w miastach i wsiach, także i zabytkowej infrastruktury przemysłowej, w Olkuszu np. całej zabytkowej zabudowy byłej Fabryki Naczyń Emaliowanych „Westen” (patrz artykuł W cieniu fabryki 7. Śmierć znanej mi fabryki) .

W większości, tę utraconą bezpowrotnie postać dawnej zabudowy miast, podziwiać dzisiaj możemy jedynie na starych fotografiach i rycinach, łagodzących niejako nostalgię za minionymi latami naszej młodości, oraz młodości naszych rodziców, i dziadków, i jeszcze dalej wstecz. Temu właśnie celowi „kojenia naszej nostalgii”, ma w założeniu służyć niniejsze opracowanie.

Historia dworku rodziny Janikowskich w Olkuszu

Z historią tegoż domu, oraz jego budowniczych, niezmiernie interesującej, dawnej olkuskiej rodziny, zetknąłem się już w latach 80-tych XX wieku, rozpoczynając zbieranie materiału do „Historii olkuskiej gałęzi rodziny Maliszewskich”, z którą to moją rodziną, jak się okazało, rodzina Janikowskich w Olkuszu kilkakrotnie była skoligacona. Ponieważ jednak brak mi stosownych „celów, uprawnień i upoważnień”, aby szczegółowo zajmować się historią rodziny Janikowskich, niniejszy artykuł zawiera przede wszystkim informacje o dziejach przedmiotowego dworku, podczas gdy dzieje rodziny pozostawiam do badań jej reprezentantom, tutaj przytaczając jedynie najstarsze o niej wzmianki.

W toku mojej pracy, okazało się ponadto, że obie te nasze rodziny były w dawnych latach XVIII, XIX i XX-go wieku powiązane, również i na „polu majątkowym”, a ich wzajemne kontakty trwały nawet do II połowy XX wieku. Zanim jednak Maliszewscy w ogóle osiedli w Olkuszu na Przedmieściu Żuradzkim, cały teren pomiędzy ul. Żuradzką i ul. Gęsią należał najprawdopodobniej do rodziny Janikowskich. Dopiero w wiekach następnych Janikowscy wyzbyli się zupełnie tejże własności, już to drogą sprzedaży gruntów, już to w procesie normalnego dziedziczenia przez zstępnych i innych krewnych.

1. Mapa Nr I. Miasto Olkusz z przedmieściami w I połowie XIX wieku

(Fragment większej mapy ; Opracowanie Ryszard Maliszewski – 1999 [1] ;

Grafika Jarosław Lisowski – 2000 ; popr. Ryszard Maliszewski ; Oznaczenia: Tereny:

1. Brzósków i Janikowskich, 2. Janikowskich i Maliszewskich, czarna gwiazdka -

Kamieniołom, Gwiazda Dawida – cmentarz żydowski

Po raz pierwszy doszło chyba do wyżej wymienionych kontaktów w Olkuszu dopiero pod koniec XVIII wieku, gdy zakupił tutaj jednomorgową działkę „po Janikowskich” na Przedmieściu Żuradzkim mój czwarty pradziadek, Józef Maliszewski, którą przekazał swojemu najmłodszemu mieszczańskiemu synowi, Mateuszowi Maciejowi Maliszewskiemu w spadku.. Ów niezamożny były (?) szlachcic, służący prawdopodobnie pierwotnie w niegrodowym Starostwie Rabsztyńskim, jako jakiś młodszy zarządca we wsi Pomorzany, a może potem u Augusta Czartoryskiego i tegoż córki, Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej w Nowej Górze (gdzie być  może zarządzał wydobyciem na tym terenie galeny), i który osiadł ostatecznie na dzierżawie i własności w pobliskich Strzemieszycach Wielkich, był na terenie Olkusza tylko „gościem”, nie posiadającym tutaj obywatelstwa miasta, a jedynie wynajmującym pierwotnie dom na przedmieściu, który też w efekcie zakupił około roku 1793. Dom ten przeszedł w ręce Macieja Maliszewskiego, który praw stanowych swoich przodków co prawda nie nabył, lecz uzyskał obywatelstwo miasta Olkusza. Od tego czasu jego potomstwo należało już w Olkuszu do stanu mieszczańskiego. Maciej Maliszewski przejął zresztą w XIX wieku cały grunt po Gołasiewiczach i Janikowskich w północno wschodniej części byłego terenu Janikowskich, aż do ul. Szpitalnej. 

 

  

2. Mapa Nr II. Lokalizacja byłych gruntów Janikowskich, Gołasiewiczów

i Maliszewskich na Przedmieściu Żuradzkim około roku 1830

(Szkic z natury - fragment rekonstrukcji ; Opracowanie i grafika Ryszard

Maliszewski - 2009) 

 

3. Lokalizacja byłych działek Janikowskich i Maliszewskich na przedmieściu

Żuradzkim Olkusza około roku 1916 (Źródło: Dariusz Kmiotek, Olkusz na starych

widokówkach, PHU Dikappa, Dąbrowa Górnicza 2006, str. 3) (Poniżej oznakowanego

miejsca widoczny szczyt dachu dworku Janikowskich, bliżej dworek Maliszewskich

przy ulicy, nad nim po prawej - dach stodoły Janikowskich/Maliszewskich)

Grunt po Gołasiewiczach przejął Maciej Maliszewski jako posag swojej pierwszej żony, Teresy Jadwigi z Gołasiewiczów Maliszewskiej (1788-1814), poślubionej przez niego w roku 1812, która urodziwszy mu w 1814 roku pierwszego syna, Jana Kantego, zmarła następnie na tzw „gorączkę połogową” (zakażenie krwi). Była ona córką Jana Gołasiewicza z Olkusza, urodzoną w Olkuszu z matki Zuzanny z Janikowskich, jako ostatnie ich dziecko.

Do roku 1772 nie notowano w Olkuszu narodzin żadnej osoby z rodziny Gołasiewiczów, stąd

wniosek, że rodzina ta osiadła w mieście Olkuszu dopiero w drugiej połowie XVIII wieku.

Pierwszą znaną osobą o tym nazwisku jest właśnie ojciec Jadwigi, Jan Gołasiewicz, który w roku 1770 zawarł tutaj związek małżeński z Zuzanną z Janikowskich, z rodziny osiadłej w Olkuszu wcześniej.

Z zawodu był Jan Gołasiewicz mistrzem rzeźnikiem. Jak podaje protokół Lustracji Komisji

Dobrego Porządku z 4.07.1788 roku, pełnił on nawet funkcję starszego cechu rzeźnickiego.[2]

Czy zamieszkiwał w Olkuszu przed ślubem z Zuzanną – nie bardzo wiadomo, jednak najbardziej

prawdopodobne, że przybył właśnie wtedy z zewnątrz i „wżenił się” w olkuską rodzinę. W chwili zawarcia tego małżeństwa był Jan Gołasiewicz zapewne dojrzałym już mężczyzną, zaś jego żona Zuzanna miała lat dopiero 19 (1751 – 1831).

Regestr Metryk Kościelnych (A.P. Chrzanów i Par. Olkusz) podaje również raz nazwisko Jana jako Gołaszewski, co nie jest chyba prawidłowe, bo we wszystkich innych źródłach nazwisko to brzmi Gołasiewicz, czasem tylko nieco zniekształcone. Pomyłkę tę popełniono, albo już przy sporządzaniu aktu ślubu (brak jest do tych lat właściwych aktów urzędowych, bo dane są zachowane tylko w Regestrach), albo przy spisywaniu regestru w XIX wieku, według wcześniejszych, a istniejących jeszcze wtedy ksiąg. Fakt ten może zresztą świadczyć o tym, że nazwisko takie wcześniej nie było w Olkuszu w ogóle znane.

Rodzina Gołasiewiczów zamieszkiwała w Olkuszu chyba tylko przez dwa pokolenia. Biorąc Zuzannę z Janikowskich za żonę otrzymał od nich Jan Gołasiewicz w posagu około pół-morgową działkę przy ulicy Żuradzkiej, na której wystawił dla swojej rodziny drewniany, niezbyt wielki domek, stojący bokiem do ulicy. W XIX wieku ów dom otrzymał numer 76, pomiędzy domem Nr 75 Janikowskich, a domem Nr 77 Maliszewskich (numery te są dopiero „XIX-wieczne” - patrz dalej). W 1770 roku dworek Nr 77 należał, albo jeszcze do Janikowskich, którzy zbudowali go chyba przed 1761 rokiem, [3] albo już do Walentego Kłapcińskiego (nie wiadomo dokładnie kiedy doszło do zmiany właściciela), który tenże dom odsprzedał następnie Józefowi Maliszewskiemu dopiero po 1790 roku. W rękach Maliszewskich dworek ten pozostał do 1918 roku, a nowi właściciele, Urasińscy, zburzyli go dopiero po 1940 roku.

Dom zaś Jana Gołasiewicza, jak to już wyżej wspomniano, po jego śmierci i śmierci Zuzanny z Janikowskich Gołasiewiczowej dostał się ostatecznie w ręce ich zięcia, Macieja Maliszewskiego, który odkupił zresztą wszystkie grunty po Gołasiewiczach. Na zamieszczonej wyżej Mapce Nr II, działka po Gołasiewiczach, z istniejącym tu do lat 60-tych XX wieku ich byłym domem, zwanym potem także „domem Maliszewskich” (choć Maliszewscy nie mieszkali już w nim od połowy wieku XIX), - oznaczona jest Nr 2C.

W Olkuszu miał Jan Gołasiewicz z żoną 7 dzieci, w tym trzech synów: Jakóba (1780), Tomasza (1782), i Macieja Sigfrida (1785, zmarłego w tym samym roku), oraz córkę Jadwigę Teresę (1788). Ewentualnych urodzin innnych dzieci Jana, ślubów i zgonów w tej rodzinie nie wynotowałem z akt olkuskich. Być może któreś z dzieci umarło wcześnie, dziewczęta zapewne powychodziły za mąż, zmieniając nazwiska, zaś synowie Jana Gołasiewicza widocznie ubyli z miasta, gdyż tego nazwiska nie spotyka się już w Olkuszu. Możliwe, że powrócili do miejscowości, z której do Olkusza przybył Jan, lub śladem wielu młodych olkuszan wyemigrowali do większych ośrodków miejskich. W każdym razie, z innych okolic nazwisko Gołasiewicz nie jest mi znane ; jedynie w Tenczynku znalazłem formę „Gołaszkiewicz” (w XIX wieku tak też zanotowano raz w Olkuszu nazwisko wdowy po Janie Gołasiewiczu). Według słownika Rymuta, w latach 90-tych XX wieku notowało się w Polsce jedynie 170 osób tego nazwiska. Było to chyba nazwisko pochodzenia mieszczańskiego. Gdyby jednak prawidłową formą była forma Gołaszewski, to takie nazwisko notuje się w herbarzach. Były cztery rodziny Gołaszewskich, różnych herbów: Bończa, Godzięba, Kościesza i Rola. Gołaszewskich, według słownika Rymuta było w Polsce aż 4.302 osób. Nie jest jednak raczej ta ewentualność za bardzo prawdopodobna.

Jana Gołasiewicza jako właściciela domu na przedmieściu „krakowskim” wymienia Tabela rocznego podatku z roku 1780 (rkps Nr 438- Bibl. PAN Kraków). Widocznie tabela ta ujmowała

przedmieście żuradzkie jako część krakowskiego ; lustracja z 1788 roku podaje bowiem wyraźnie, że Jan Gołasiewicz posiadał dom na przedmieściu żuradzkim. Ponadto raport lustracji wymienia

go jako właściciela pustego placu w rynku, obok placu pisarza miejskiego, Franciszka Janikowskiego (a więc szwagra Jana Gołasiewicza [4] ; wymieniony Franciszek był także świadkiem na ślubie Macieja Maliszewskiego z Jadwigą z Gołasiewiczów). 

 

Inne źródła podają również, że Jan Gołasiewicz, podobnie jak inni mieszczanie Olkusza trudnił

się dodatkowo rolnictwem, posiadając i wynajmując od miasta grunty rolne, np. „Na Katowskiem”

i „Słowikach”, gdzie opłacał czynsz w latach 1795 – 1796 (A.P. Chrzanów, Mapa Nr I ozn.5).

Był Jan Gołasiewicz widocznie dosyć zamożnym obywatelem miasta Olkusza, skoro wymieniany

jest także wielokrotnie w składzie rady miejskiej jako rajca w latach 1786 – 1790 (źródła j.w.,

oraz DORO- Tabela władz miasta). [5] Jako taki, śladem wielu „prominentów” posuwał się nawet do samowoli i malwersacji gospodarczych, samowolnie wycinając np. i sprzedając, wraz z innymi

mieszczanami Olkusza w roku 1792 buki w lasach żuradzkich, należących do miasta (Rachunki

Leśne Miasta Olkusza – A.P.-Chrzanów). Tamże wymieniany jest także w 1794 i 1795 roku jako

kupujący drzewo na budowę stodoły.

Nie wiadomo kiedy Jan Gołasiewicz się urodził i ile lat miał w chwili śmierci. Zmarł w 1798 roku

(akt nr 11), a w roku 1808 czynsz na „Katowskiem” opłaca już tylko wdowa po nim, Zuzanna z Janikowskich Gołasiewiczowa, zmarła następnie w roku 1831. Wynika stąd wniosek, że

Jadwiga z Gołasiewiczów wydana była za mąż za Macieja Maliszewskiego już po śmierci ojca

i jedynie za zezwoleniem matki i braci.

O tym, że rodzina ta nie zdążyła tutaj „zapuścić korzeni” świadczyć może także fakt, że mniej

więcej od lat 20-tych XIX wieku nazwisko wdowy Gołasiewiczowej bywa „niemiłosiernie” przekręcane w źródłach olkuskich, np. „Gołaśkiewiczowa” lub Gołaszkiewiczowa”.

Rodzina Janikowskich znana była w Olkuszu o wiele wcześniej, niż Maliszewscy i Gołasiewiczowie, może już od wieku XVII, lub od początku XVIII-go, jako przybyła z zewnątrz rodzina szlachecka. Skąd przybyli – nie wiadomo, jednak pewne jest raczej, że byli drobnoszlacheckiego pochodzenia, podobnie jak Mroczkowscy, czy Kościńscy.

Nazwisko to spotyka się poza Olkuszem w wielu miejscowościach ; wydaje się, że rodzina Janikowskich związana była w czasach „przed olkuskich” z terenem powiatu lelowskiego (akta metrykalne Lelowa, Kromołowa, Zawiercia i Włodowic), możliwe więc, że rodzina ta miała jakieś związki z majątkami magnackimi (szczególnie, gdyby w grę wchodziła tu służba w charakterze oficjalistów dworskich, czy też dzierżawa na terenie olbrzymiego kompleksu dóbr klucza pileckiego należącego od schyłku XVI wieku kolejno do: Padniewskich, Zbaraskich, Wiśniowieckich, Warszyckich i Wesslów). [6] Sugestię tę może potwierdzać obecność Janikowskich w XIX wieku także i w innych dobrach magnackich, np. w Krzeszowicach (klucz tęczyński, od 1817 roku należący do Potockich). Być może wtórnie (migracje) spotyka się także wymienione nazwisko od Chrzanowa, po Zagłębie (Dąbrowa Górnicza, Ząbkowice, Wojkowice, Zagórze).

W herbarzach notowane są szlacheckie rodziny Janikowskich herbów: Łada, Janina, Lubicz, Nowina i Jastrzębiec, - nie wiadomo jednak z tradycji, z którą z nich można by identyfikować

olkuskich Janikowskich. Że mogli oni być herbu Janina, to tylko przypuszczenie. Wg. Słownika Kazimierza Rymuta, było w Polsce pod koniec XX wieku 3.769 osób tego nazwiska.

Najprawdopodobniej, jak już wcześniej wspomniałem, pierwotne grunty Janikowskich w Olkuszu to właśnie teren pomiędzy ulicą Gęsią (dawna „Droga do borów”), a ulicą Żuradzką, nabyte przez nich być może jako tereny górnicze, związane zapewne z przebiegającą tędy Sztolnią pilecką (patrz Mapa Nr I) i być może stanowiące na początku jurydykę. Ponieważ jednak górnictwo na tychże terenach „zakończyło już w XVIII wieku swój żywot” - rodzina nie zrobiła na olkuskim górnictwie żadnego interesu, użytkując tę ziemię jedynie w charakterze mieszkalno - rolniczym.

Z regestru Metryk Kościelnych wiadomo, że przed 1738 rokiem osiadł w Olkuszu Wawrzeniec

(pisownia oryginalna) Janikowski (ur.?-zm.1779 [akt nr 2700]), z żoną i być może dwoma (albo nawet trzema) już synami: młodszym, chyba Sebastyanem (przed 1738-1783 [akt nr 2935]), jakimś „domyślnym” i najstarszym (właściwie ze źródeł olkuskich mniej znanym). Prawdopodobnie miał on na imię także Wawrzeniec. Zachowała się w rodzinie Janikowskich „z ul. Gęsiej” tradycja, że jeszcze wcześniej, przodkowie Wawrzeńca Janikowskiego „starszego” jakoweś związki z Olkuskim górnictwem posiadali, choć jeszcze nie należeli wówczas do „obywatelstwa miasta”. Jak i inne, znane mi z historii „olkuskie” rodziny (np. Kościńscy, Mroczkowscy, Popielowie, Brzóskowie czy Maliszewscy), także i Janikowskich łączyły w czasach „przed-olkuskich” jakoweś związki rodzinno -majątkowe, zarówno z Olkuszem, jak i z terenem, z którego do Olkusza przybyli.

Wymieniony wyżej Wawrzeniec „starszy” miał następnie w Olkuszu z II chyba żoną, także Jadwigą (nazwisko panieńskie podaje się jako Kiełtyka [akt zaślubin nr 24 z 1738 r.] - nie wymieniane w Regestrze) jeszcze córkę Katarzynę-Anastazję (1738) i Jadwigę Teresę (1740). Natomiast Zuzannę (1751-ok.1830), oraz Franciszka (1754-1809) Janikowskich, również „dzieci Wawrzeńca Janikowskiego i Jadwigi”, należałoby chyba „przypisać” Wawrzeńcowi Janikowskiemu „młodszemu”, który po raz pierwszy żenił się chyba poza Olkuszem, a po raz drugi w Olkuszu, z Ewą z Burakowskich Kościńską (wdową, z którą już chyba nie miał dzieci) w roku 1778. W ogóle w Regestrach Metryk olkuskich II połowy XVIII wieku występuje tak wiele wpisów dotyczących rodziny Janikowskich, że trudno zorientować się przy braku faktycznych metryk we wzajemnym pokrewieństwie tych osób (dane z Regestru Metryk, pozbawione nazwisk żon, nie pozwalają na wysuwanie zbyt daleko idących wniosków). Akt zgonu Jadwigi Janikowskiej notuje się w Olkuszu w roku 1777 (nr 2586). W olkuskich aktach zgonów w II połowie XVIII wieku notuje się zresztą także aż 17 osób zmarłych z tej rodziny, co dowodzi, że była ona już tutaj mocno rozrodzona. Najwcześniejszy zgon Janikowskiego (bez imienia) podawany jest już w roku 1749 (mógłby to być ewentualny ojciec Wawrzeńca Janikowskiego „starszego” lub jakiś jego małoletni syn (?). Tak więc nadal nie mam pewności jakie imię nosił ojciec Wawrzeńca Janikowskiego "starszego".

Sebastian, syn Wawrzeńca Janikowskiego jest następnie w źródłach olkuskich wymieniany dosyć często. W 1752 roku żeni się on tutaj z Katarzyną Wydmuszką (akt nr 64), zaś w 1954 roku ponownie, z Maryanną Wciślicką (akt nr 74). Takie sytuacje zdarzały się wówczas często w związku z dużą śmiertelnością młodych kobiet w czasie porodu i połogu. Już w 1779 roku Sebastyan Janikowski żeni się w Olkuszu po raz trzeci z Magdaleną Wojewodzianką. Tenże miał dom na przedmieściu krakowskim (?) i opłacał czynsz z gruntu „Katowskie” i „Słowiki” w latach 1795 – 1819. Zmarł już w 1783 roku, a w roku 1833 czynsz opłacał „sukcesor po nim” (patrz ilustracja Nr 4 – pozycja 6, za Maciejem Maliszewskim ; jego dom nosi Nr 50). Jednak późniejsze źródła wymieniają dom Nr 50 na przedmieściu sławkowskim. 

  

4. Lista czynszowników z „Ról Miejskich Katowskie i Słowiki”

(Fragment kopii ; A.P. Chrzanów, „Akta Miasta Olkusza”)

Nie mógł też wymieniany w Tabeli podatków dom Sebastyana Janikowskiego stać na przedmieściu żuradzkim (choć,jak to już wspominano, tabela traktowała przedmieście żuradzkie jako część krakowskiego), gdyż na tymże przedmieściu żuradzkim, inne źródło (Lustracja z 1788 roku) wymienia jedynie dworek innego z Janikowskich „po” Wawrzeńcu, Franciszka. [7]

Jest to właśnie przedmiotowy dworek niniejszego artykułu, dworek Janikowskich Nr 75 przy ul. Gęsiej, zbudowany przez wyżej wymienionego ojca obu braci, być może już około połowy XVIII wieku, a więc najstarszy chyba (?) dom Janikowskich w Olkuszu, być może znany z Panoramy Deutscha z 1761 roku, wszakże jeszcze w stanie „połowicznym” (o ile to ten dom - DORO). [8]

 

5. Przedmieście Żuradzkie na Panoramie Deutscha z 1761 roku

(W przerysie z pocz. XIX wieku ; Fragment Ryciny Nr 57 z DORO, str. 311, Źródło: Fot. Arch.

IHKM PAN, AGAD Zbiory kartograficzne sygn. 565-8 (bez koloru), oraz dr. Henryk

Bartoszewicz na str. Internetowej (w kolorze): http://geoforum.pl/

menu=46995,47069&page=gallery&page_nr=0&gallery_type=23&id_gallery=8 ;

Widoczne 2 domy przy Drodze Żuradzkiej: 1 - być może zaczątek domu Nr 75, 2 – być

może dworek Nr 77) - pewności jednak nie ma.

Na początku XIX wieku miasto przyjęło urzędowo numerację domów. Nie była ona jednak „przydzielana i liczona według ulic”, lecz w dosyć dowolny sposób. Najniższe numery wyszczególniono więc wokół Rynku, dalsze, kolejno, po obrzeżach starego miasta, czyli na przedmieściach. Najwcześniej istniejące w danym rejonie miasta domy uzyskały numery najwcześniej. Dalsze numery przydzielano budowanym następnie domom. Odtąd, choć najprawdopodobniej nie wymagano uwidaczniania numerów na budynkach, to jednak obowiązywały one w księgach meldunkowych, pismach urzędowych, oraz w metrykach. Najłatwiej „połapać się więc w tymże bałaganie” jest obecnie, śledząc wpisy metrykalne. Dzięki nim uzyskałem np. wiedzę, że spośród trzech, interesujących mnie tu domów na Przedmieściu Żuradzkim, najniższym numerem oznaczony był murowany dworek Janikowskich (Nr 75), następnym (Nr 76) drewniany dom Jana Gołasiewicza (obok, na działce „po Janikowskich”, ofiarowanej Zuzannie z Janikowskich Gołasiewiczowej w posagu), zaś Nr 77 dworek Walentego Kłapcińskiego, również na działce „po Janikowskich”. Numer ten, w odniesieniu do tego właśnie domu, powtarza się konsekwentnie w metrykach urodzeń, ślubów i zgonów, aż do początku XX wieku. Inne domy w tym rejonie przedmieścia, powstałe później, niż trzy wymienione, - otrzymały chyba wyższe numery (por. Mapa Nr II, oraz przypis [8].

 

Jako właściciel dworku Nr 75 wymieniany jest Franciszek Janikowski w źródłach olkuskich

wielokrotnie, w tym w: DORO- Tabela władz miejskich, Tabeli czynszu 1783, Lustracji z 1788 roku, Tabeli podatków, Rachunkach Leśnych i tp. „Lustracja” podaje również, że był Franciszek, także właścicielem pustego placu w rynku, obok placu Jana Gołasiewicza (por. przypis [4]).

Ponieważ DORO i protokół lustracji wymieniają Franciszka jako Pisarza Miejskiego, musiał on więc posiadać jakieś wykształcenie, w tamtych czasach niezbyt chyba częste. Może więc z wymienioną profesją Franciszka Janikowskiego związany jest nieco dziwny fakt, że, jak to podaje lustracja, nie zamieszkiwał on w dworku, którego był właścicielem, lecz „wewnątrz murów miejskich”, podobnie zresztą jak i Miejski Cieśla „na urzędzie”, Walenty Kłapciński, który posiadany przez siebie (obok) drugi dworek (Nr 77, najprawdopodobniej wraz z działką zakupiony wcześniej właśnie od Janikowskich) - wynajmował wówczas Józefowi Maliszewskiemu, zanim mu go w końcu sprzedał po 1790 roku. [9].

Franciszek Janikowski posiadał na terenie Olkusza również więcej gruntów. Między innymi miał

„Pod Parczami” jakiś bliżej nieokreślonej powierzchni grunt rolny i opłacał czynsz z ról miejskich

na „Katowskiem” w latach 1795 – 1819 (na Mapie Nr I ozn. Nr 1 i 5). Kupował także drzewo na „reperację domu” w roku 1794 (Rachunki Leśne – A.P. Chrzanów – może dopiero wtedy dobudował wschodnie skrzydło domu ? – patrz dalej). Jest tu też wzmianka o Janikowskim (bez imienia, najpewniej Franciszku), który w roku 1792 kupował drzewo na kotwy do stodoły. Ze stojącą na granicy działek, Janikowskich i Maliszewskich stodołą, aż do XX wieku był „istny ambaras”. Obie rodziny na przestrzeni dziesięcioleci, na zmianę odsprzedawały ją sobie, a nawet wydzierżawiały, zapewne zgodnie z wahaniami poziomu swojej działalności rolniczej na terenie miasta. Choć ostatecznie, po roku 1900 należała ona do Jana Andrzeja Maliszewskiego, przez okolicznych mieszkańców konsekwentnie nazywana była „stodołą Janikowskich”. Tak jeszcze np. nazywała ją pani Zofia Krokoszowa, zamieszkała w dzieciństwie przy ul. Żuradzkiej „po sąsiedzku”, w domu Krokoszów, zbudowanym na działce odkupionej chyba od spadkobierców Jana Kantego Maliszewskiego syna Macieja, który, będąc zawodowym żołnierzem wojsk rosyjskich w ogóle w Olkuszu nie mieszkał (od około 1846-48 roku żył już w Granicy (obecnie Maczki koło Sosnowca). Franciszek Janikowski zmarł w 1809 r. (akt nr 378).

Wspominanego wyżej Franciszka Janikowskiego synem był z kolei, zamieszkujący w wymienionym domu Nr 75 przy ul. Gęsiej w czasach Macieja Maliszewskiego - Jan Janikowski, (ur. w 1802 roku), wymieniany w 1833 roku w Rachunkach Leśnych jako kupujący drzewo z lasów olkuskich. Prawdopodobnie, wtedy właśnie dom ten został rozbudowany poprzez dostawienie drewnianej, zachodniej jego części, którą już pod koniec XIX wieku odkupili Taborkowie.

Trudno powiedzieć (bo dokładnych poszukiwań w tym kierunku dalej nie prowadzono), czy obecnie żyjący w Olkuszu Janikowscy stanowią również dalsze potomstwo po Sebastyanie, czy tylko po Franciszku, Janikowskich, jednak wiadomo, że po Franciszku, w domu przy ul. Gęsiej żyli aż do XX wieku. Z nich na przykład pochodziła pierwsza żona Władysława Maliszewskiego syna Tomasza (wnuka Aleksandra), oraz jej kuzynka, Eufrozyna, żona Romana Maliszewskiego (również syna Tomasza).

W 1869 roku, przynajmniej część gruntów po Janikowskich (może po Sebastyanie) na „Katowskiem” zakupił właśnie Aleksander Maliszewski syn Macieja. Natomiast grunt „Pod Parczami”, wymieniony wyżej Władysław Maliszewski otrzymał od nich w posagu „za żoną” lub kupił, już w XX wieku.

Po II wojnie światowej dom po Janikowskich przy ul. Gęsiej zamieszkiwali już tylko ich spadkobiercy, między innymi Orzechowscy. Również cały ich grunt, aż do ulicy Szpitalnej, przeszedł w obce ręce, częściowo w XIX wieku jeszcze, (patrz wyżej), częściowo już w wieku XX (tam np. późniejsze dwa małe domy innych właścicieli i dom Szczurowskich, narożny do ulic Szpitalnej i Gęsiej. Pole i łąka na południu działki poszły chyba w ręce Taborków. Obecnie, przy ulicy Żuradzkiej i Gęsiej, tak o Janikowskich, jak i o Maliszewskich, nawet pamięć zanikła.

Można przyjąć, że dworek Janikowskich przy ulicy Gęsiej zbudował „połowicznie” (patrz dalej) po 1750 roku Wawrzeniec Janikowski „starszy”, następnie Wawrzeniec „młodszy” go rozbudował, po nim zaś, ale jeszcze w XVIII wieku przejął dom tegoż syn Franciszek Janikowski, pisarz miejski.

W dalszych latach, dom Janikowskich Nr 75 trafił w ręce wspomnianego już Jana Janikowskiego syna Franciszka, który w ten sposób stał się najbliższym sąsiadem Macieja Maliszewskiego. Pierwsza żona Macieja, Jadwiga z Gołasiewiczów Maliszewska, była Jana Janikowskiego kuzynką, bo jej matka, Zuzanna z Janikowskich Gołasiewiczowa, była rodzoną siostrą Franciszka Janikowskiego.

Zbudowany w XVIII wieku dom Janikowskich przetrwał zatem przy ul. Gęsiej około 250 lat, a został zburzony przez spadkobierców (?) tej rodziny dopiero w latach 1996-97.

Na szczęście został on jednak przez autora niniejszego artykułu w roku 1993 i 1994, gdy znajdował się już w postaci daleko posuniętej ruiny, za pozwoleniem pana Taborka wymierzony i sfotografowany, dzięki czemu nie popadnie w całkowitą niepamięć. Jedynie jego zachodnia, drewniana przybudówka już wówczas nie istniała, gdyż tę część domu wraz z częścią działki zakupili wcześniej Taborkowie, którzy drewnianą połowę domu zburzyli.

6. Lokalizacja byłej działki Janikowskich w 1993 roku od str. południowej

(po lewej stronie zdjęcia ; Ta i następne – fotografie autora )

7. Lokalizacja byłego dworku Janikowskich w 1993 roku od str. pd.

8. Ten sam widok w roku 2009 (nowa zabudowa na terasie zalewowej)

Tenże murowany dom, zbudowany z kamienia wapiennego (pochodzącego z kamieniołomu obok, należącego pierwotnie do Janikowskich, a ostatecznie do Maliszewskich) i częściowo z piaskowca parczewskiego, wziętego prawdopodobnie z rozbiórki jakiegoś wcześniejszego domu, już na pierwszy rzut oka stwarzał wrażenie bardzo starego.

Grubość jego murów zewnętrznych i ścian wewnętrznych sieni wynosiła aż 75 cm., zaś ścian działowych 50 cm. Nad drzwiami i oknami widoczne były murowane łuki, wszakże „niepełne”, płaskie. Dom zlokalizowany był na osi wschód – zachód.

Podobnie jak w domu Maliszewskich Nr 77 przy ul. Żuradzkiej, przez środek domu Janikowskich biegła na przestrzał 2,5 metrowej szerokości sień, zaopatrzona w dwoje drzwi wejściowych wiodących na podwórze i do ulicy (dom stał właściwie „ze skosa”, bokiem do ul. Gęsiej).

Owa sień, podzielona zresztą na dwie części, zaopatrzona była w dodatkowe, trzecie drzwi,

oddzielające część południową od północnej. Jakie było przeznaczenie tego rozwiązania – trudno

obecnie się domyślić, wejście bowiem do pomieszczeń mieszkalnych wiodło tylko z północnej

części sieni. Zapewne właściwe wejście do domu prowadziło więc od południa, zaś podwójna sień

z dwojgiem drzwi stanowiła może dodatkowe zabezpieczenie przed chłodem. Mur dzielący sień na pół był równie gruby jak zewnętrzny, zaopatrzony w ciekawie murowany łuk nad drzwiami.

Z południowej sieni wiodły drewniane schody, stanowiące wejście na strych i poddasze, na którym

zlokalizowane były dwa chyba pokoje, z oknami na wschód. Większość zresztą stropów i dachy

(które były dwa, osobne dla każdej z dwu części domu), w chwili oględzin domu w 1993 roku, już

były zawalone.

Jednak materiał fotograficzny, ukazujący nad południowym wejściem do sieni duże okno sugeruje, że na poddaszu domu Janikowskich zlokalizowany mógł być jeszcze jeden pokój, lub też

było to okno „gospodarczego przeznaczenia”, służące być może do transportu na górę siana, czy

innych produktów rolnych. Takie rozwiązanie często było dawniej stosowane w domach osób,

trudniących się także rolnictwem, jak Janikowscy.

9. Dworek „po Janikowskich” w roku 1994 od strony południowej

Dachy domu dwuspadowe, kalenica na wysokości około 3,5 m. nad stropem, wykonanym z grubych belek (ok.30-35 cm.). Podpory dachu łączone były dawnym, bardzo skomplikowanym i niepraktykowanym już dzisiaj sposobem, polegającym na takim rozwiązaniu, że na grubych, poziomych belkach stropu stawiano cieńsze pionowe łączone jeszcze cieńszymi poziomymi, i dopiero na tym rusztowaniu opierał się dach, położony na cienkich krokwiach. Stosowano w tej konstrukcji, nieznane mi skądinąd ciesielskie sposoby wpuszczania belek jedna w drugą za pomocą krytych „wpustów” i skośnych belek-przypór dla belek pionowych.

Dachy te nie były zaopatrzone w szerokie okapy, lecz ich linia kończyła się u dołu, mniej

więcej na wysokości stropu domu w zachodniej jego części. Być może jednak wcześniej miały one nieco inny wygląd. Czy dworek był podpiwniczony ? - nie wiem, ale zapewne tak.

Wschodnia strona domu miała nadbudowane o około 1 metr w górę ściany strychu, w których widniały okienka strychu o rozmiarach ok. 50 x 40 cm., nad pomieszczeniami północnymi w liczbie 2+1, zaś nad południowymi 1+1. Zachodnia strona domu pozbawiona była okienek strychu, nie licząc zachodniej ściany szczytowej. Wschodnia ściana szczytowa, jak już wspominano wyżej, zaopatrzona była w dwa okna pokoików poddasza, z drewnianymi okiennicami.

10. Wschodnia ściana szczytowa dworku po Janikowskich w roku 1994

11. Plan byłego dworku Janikowskich przy ul. Gęsiej Nr 75 w roku 1993

(Szkic z natury ; Opracowanie i grafika Ryszard Maliszewski 1999)

Ponieważ opisując konstrukcję i rozplanowanie dworku Janikowskich bardzo często porównuję go z „pobliskim” dworkiem Maliszewskich, oraz w celu zobrazowania „schematyzmu”, z jakim podobne domy na przedmieściach budowano, zamieszczam poniżej dla porównania, również i plan drugiego z wymienionych.

12. Plan byłego dworku Maliszewskich przy ul. Żuradzkiej Nr 77

(Zburzony ok. 1940 roku ; Rekonstrukcja i grafika Ryszard Maliszewski 2009)

Z przyczyny niesymetrycznej konstrukcji dachu dworku Janikowskich, dach był załamany, od strony zachodniej niższy, wyższy zaś od strony wschodniej. Ta konstrukcja świadczyć może o fakcie, że murowany dom Janikowskich budowany był dwuetapowo. Najpierw więc, postawiono prawdopodobnie jego zachodnią, dwuizbową tylko część, ze skrajnie zlokalizowaną od wschodu sienią (i to by tłumaczyło grubość ścian sieni - równą grubości ścian zewnętrznych), a dopiero później dobudowano wschodnią, wyższą, cztero-izbową część, zaopatrzoną w podwyższone ściany strychu, z okienkami i pokoikami poddasza. Potwierdzeniem tego przypuszczenia może być cytowana wyżej panorama Deutscha z 1761 roku, na której dom w tym miejscu widniejący jest mocno krótki, w porównaniu do późniejszego wyglądu dworku Janikowskich, oraz fakt, że wschodnia strona tegoż domu była szersza od zachodniej. Jak wszystkie dawniejsze domy na przedmieściu, dworek Nr 75 Janikowskich był zapewne pierwotnie kryty gontem, może nawet do początków XX wieku, od kiedy to zaczęto kryć dachy papą. Podobnie na przykład było z domem Maliszewskich Nr 77 przy ul. Żuradzkiej, czy domem Macieja Maliszewskiego młodszego przy ul. Szpitalnej (późniejszy dom Kłysińskich).

Z sieni do zachodniej strony domu wiodło wejście prowadzące najpierw do podłużnej kuchni

o rozmiarach 5,5 x 2,9 m.,zaopatrzonej od północy w jedno okno. Okna w całym domu były dosyć duże, ale chyba nie przerabiane, gdyż pierwotne łuki nadokienne wyraźnie zachowały się w stanie niezmienionym.

W kuchni funkcjonował duży piec kuchenny, wcześniej może murowany z okapem, później tylko

kaflowy. Przylegał on do potężnego komina postawionego częściowo w murze działowym, zaś

częściowo wysuniętego „na świetlicę”, z drugiej strony muru, gdzie podobno pierwotnie był zlokalizowany nawet kominek. Później dostawiono do niego „nowoczesny” piec kaflowy.

Z kuchni też wiodło jedyne wejście do świetlicy, posiadającej rozmiary 5,5 x 5,3 m., oświetlonej dwoma oknami na południe. Wszędzie podłogi drewniane, zapewne nie raz wymieniane. Pomiędzy świetlicą i południową sienią brak było drzwi, co zapewne stanowiło ochronę „saloniku” przed chłodem.

Na wschodnią stronę domu istniało pierwotnie wejście również tylko z północnej części sieni.

Wówczas, to skrzydło domu podzielone było zapewne na cztery, niezupełnie równej wielkości

pokoje (por. na planie), zaopatrzone w jedno okno każdy i prawdopodobnie połączone ze sobą, tak jak w domu Maliszewskich. Narożne pomieszczenie od strony północno-wschodniej ma jednak dodatkowo okno na wschodnią stronę, co stanowiło chyba późniejszą przeróbkę, dostosowującą dom do podziału na trzy mieszkania. Z północnej strony bowiem tego naroża przerobiono okno na wejście do osobnego lokalu, a przed nim nawet dobudowano drewniany ganek.

Przeróbki te datowały się dopiero na lata XX wieku, kiedy to podzielono dom dla trzech właścicieli:

zachodnią część z kuchnią i świetlicą – dla Orzechowskich, środkowe dwa pomieszczenia z wej-

ściem z sieni – dla Kajdów, zaś wschodnie pomieszczenia z wejściem z dobudowanego ganku -

dla Buczków. Wszyscy oni byli chyba (?) spadkobiercami po Janikowskich.[10]

W XVIII jednak i XIX wieku, dom Janikowskich, podobnie jak dom Maliszewskich, obejmował

kuchnię, świetlicę, sień i cztery dodatkowe pokoje, oraz dwa lub trzy pokoiki na poddaszu.

W XX wieku w północnych pomieszczeniach, w związku z podziałem domu, przerobiono piece

pokojowe na kuchenne. Wysokość pomieszczeń w domu Janikowskich wynosiła 2,6 m.

Jak to już wspomniano wyżej, do szczytowej, zachodniej ściany pierwotnego, murowanego domu, dobudowali Janikowscy w roku 1833 dalszą, drewnianą część od zachodu.

Tę drewnianą, XIX wieczną część pamiętała dobrze pani Wincentyna z Gałków Pawlikowa (córka Gałków z ul. Sławkowskiej i wnuczka Taborków z ul. Gęsiej), która w 1993 roku udzielała autorowi informacji na ten temat. Opisywane drewniane skrzydło domu należało już od około 1880 roku właśnie do dziadka pani Pawlikowej. Był to jakby drugi dom, zaopatrzony również w centralnie zlokalizowaną sień, na przestrzał. Cały dom Janikowskich musiał więc chyba być tak samo długi jak dom Maliszewskich (ok. 30 m.). Na miejscu zburzonego przed 1918 rokiem drewnianego skrzydła domu, Taborkowie postawili swój nowy, murowany dom, istniejący zresztą do dzisiaj, w którym mieszkała jeszcze w 1993 roku pani Pawlikowa (widoczny na fotografii Nr 10, z lewej strony, za ruiną domu Janikowskich). Zamieszczony tutaj materiał fotograficzny ukazuje ruinę murowanego dworku Janikowskich, na kilka lat przed całkowitym jej wyburzeniem. Jego lokalizacja uwidoczniona jest także na wyżej zamieszczonej Mapie Nr II, z oznaczeniem 2A.

Ten XVIII wieczny dom był niejako wzorem dla powstających później w Olkuszu innych domów

typu przedmiejskiego dworku, nawet i do I połowy XX wieku. Opracowanie niniejsze powstało właśnie w tym celu, aby „ocalić tę pamiątkę i symbol dawnych czasów od zapomnienia”.

Przypisy

[1]. Na podstawie Mapy W. Kosińskiego, DORO (objaśnienia skrótów w Bibliografii), str 154,

oraz DORO, str. 156, 161, 236, 328-329, 337, 462

[2]. Protokół Lustracji Komisji Dobrego Porządku z dnia 4 lipca 1788 roku, HOKO (obj. skrótów

w Bibliografii), str. 572

[3]. Uwidoczniony chyba na panoramie D. Deutscha z 1761 roku, DORO, str. 311 (bez koloru)

(Fot. Arch. IHKM PAN), oraz w kolorze dr Henryk Bartoszewicz na str. Internetu

http://geoforum.pl/

menu=46995,47069&page=gallery&page_nr=0&gallery_type=23&id_gallery=8, - tutaj jako

ilustracja Nr 5

[4]. Lustracja..., HOKO, str. 570, oraz DORO, str. 206

[5]. DORO, str. 206

[6]. DORO, str. 112-116

[7]. Lustracja..., HOKO, str. 571

[8]. Być może jest to dom „w głębi, bardziej w lewo” od stojącego przy ulicy dworku „z prawej”.

Jest to sprawa niezbyt jasna. O ile prawdopodobne jest, że cytowana panorama jest

wiarygodna, i że uwidocznione są na niej faktycznie dwa pierwsze domy Janikowskich w

Olkuszu, z których dworek przy ulicy został pod koniec XVIII wieku sprzedany Walentemu

Kłapcińskiemu, który zbył go na rzecz Józefa Maliszewskiego, o tyle z braku źródeł nie

dowiemy się zapewne nigdy, który z tych dwu domów Janikowskich został zbudowany

jako pierwszy. Mógłby o to być „podejrzewany”nawet i ten drugi z wymienionych, gdyby

nie fakt, że na początku XIX wieku otrzymał on Nr 77, podczas gdy przedmiotowy „dwór

Janikowskich” miał niższy numer – 75, a dom Gołasiewiczów Nr 76. Najbardziej jest

jednak prawdopodobne, że dworek Nr 77 powstał tutaj jako drugi, a zbudować go mógł

jakiś inny, nieznany mi z imienia syn Wawrzeńca Janikowskiego, który najwcześniej „ubył”

z Olkusza (i może dlatego dom sprzedał). Jednak dane z cytowanej panoramy, nie bardzo

zgodne są z innymi, znanymi mapami miasta. ; Panorama D. Deutscha z 1761 roku, DORO,

str. 311, co osłabia jej wiarygodność.

[9]. Lustracja..., HOKO, str. 571 (Lustracja zresztą, tylko dom Walentego Kłapcińskiego nazywa

„dworkiem”)

[10]. Informacje przekazane przez Zofię Krokoszową i Wincentynę z Gałków Pawlikową

Bibliografia

Źródła archiwalne i terenowe:

1. Archiwum Państwowe Chrzanów

Akta Miasta Olkusza: - Akta Metrykalne, w tym Regestr Metryk Parafii Olkusz,

- Akta Gruntów Słowiki i Katowskie, sygn. 54,

- Akta Własności po-Augustiańskiej, sygn. 1 i 1A,

- Rachunki Leśne, sygn. 41

2. Biblioteka PAN Kraków

Akta Miasta Olkusza: - Tabela rocznego podatku, rkps 438

3. Wypisy z akt USC parafii: Olkusz, Strzemieszyce (Gołonóg), Lelów, Kromołów,

Włodowice, Zawiercie, Krzeszowice, Regestr Metryk Olkusz

4. Dane z nagrobków: Olkusz, Chrzanów, Dąbrowa Górnicza, Strzemieszyce, Krzeszowice,

Wojkowice, Zagórze, Ząbkowice, Tenczynek

5. Pamiętniki i relacje ustne:

- Ryszard Maliszewski, Historia małopolskiej gałęzi rodziny

  Maliszewskich (Opracowanie w posiadaniu autora),

- Relacja Wandy z Zielonków Czurowej z Olkusza,

- Relacja Zofii Krokoszowej z Olkusza

- Relacja Wiktora Maliszewskiego ze Strzemieszyc,

- Relacja Wincentyny z Gałków Pawlikowej z Olkusza

6. Materiał kartograficzny:

- Ryszard Maliszewski, Miasto Olkusz z przedmieściami XIX w.

- Ryszard Maliszewski, Lokalizacja gruntów Janikowskich

7. Materiał fotograficzny autora

Źródła i opracowania drukowane:

               1. Dzieje Olkusza i Regionu Olkuskiego, pod red. K. Kiryka i R. Kołodziejczyka,

                     Warszawa- Kraków 1978. (Skrót; DORO)

2. Górzyński S., Kochanowski J., Herby szlachty polskiej, warszawa 1994.

     3. Gajl T., Herby szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Gdańsk-Inowrocław 2003.

             4. Kmiotek D., Olkusz na starych widokówkach, PHU Dikappa, Dąbrowa Górnicza 2006.

           5. Rymut K., Nazwiska Polaków, wersja internetowa z wyszukiwarką nazwisk

                                (http://herby.com.pl/).

           6. Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, Mariówka Opoczyńska, Kielce 1933.

                                                              (Skrót: HOKO)

Internet:

Dr Henryk Bartoszewicz, http://geoforum.pl/


                                                                       *******

(Uwaga: Wolno kopiować i cytować jedynie pod warunkiem

podania źródła i autora artykułów !)