Ryszard Maliszewski - Olkusz ... Z całego świata tamta strona

Pradzieje Małopolski –
Paleolit górny – 5. Cz. III. Kultura oryniacka właściwa

Zespoły oryniackie [1]

I. Informacje o kulturze:

Wszelkie informacje o kulturach kręgu oryniackiego zawarłem właściwie we wcześniejszych rozdziałach. Tutaj powtarzam jedynie najbardziej ogólne, dotyczące kultury oryniackiej właściwej, znanej z wielu stanowisk polskich. Niniejszy rozdział (i kilka następnych) traktuje w dalszym ciągu o ratowniczym znalezisku z Przylaska Rusieckiego koło Krakowa.

Ludność kręgu oryniackiego zajmowała tereny bardzo zróżnicowane. Zasiedlała chętnie wysoczyzny lessowe zajmując punkty silnie eksponowane (np. Kraków-Góra Bronisławy, Sowiniec, Piekary, Kraków-ul. Spadzista), często odległe nawet od cieków wodnych, co sugeruje znajomość metod gromadzenia wody. Spotykamy osadnictwo tundrowe oraz stepowe i leśne. Zakładano obozowiska otwarte, z tradycyjnymi szałasami-namiotami, a nawet budowlami ziemiankowymi, jak i jaskiniowe, trwałe i sezonowe. Praktykowano przede wszystkim myślistwo. Polowano intensywnie na mamuty, nosorożce włochate, hieny, niedźwiedzie jaskiniowe, jelenie, tury/żubry, konie, koziorożce, renifery i inne. W kulturach oryniackich występują początki sztuki. [1] Typowe zespoły oryniackie znamy w Polsce np. z Krakowa-Zwierzyńca i Piekar (o czym już było).

I. Używanie rylców do rzeźbienia paleolit górny (źródło: Internet, Zdenek Burian, malarstwo)

Muzea Pradziejów Małopolski i inne:

II. Inwentarze i znaleziska luźne:

1. Wyroby kościane i krzemienne do obróbki skór, kości i drewna, typowe dla oryniaku Przylasek Rusiecki koło Krakowa (Dolina Wisły Małopolska) (przypadkowe, ratownicze znalezisko gromadne) [2]
1). Przekłuwacz kościany do skór [2]
2)., 3) i 4). Przekłuwacze-wiertaki [2]
5). i 6). Rylce: prosty i kątowy [2]
Takie narzędzia nie są bardzo typowe dla kultury oryniackiej właściwej. Spotyka się je w różnych epokach i różnych kulturach. Dla porównania zamieszczam niżej ilustracje podobnych artefaktów z innych źródeł:.

2. i 2B. Inwentarz rylców z Wysokiej (dla porównania) (Śląsk) (źródło: [3])

3., 3B., 3C., 3D., 3E. i 3F. Podobne narzędzia oryniackie (Zach. Europa) (źródło: [4])

3G. Narzędzia oryniackie Kraków (Dolina Wisły) (źródło: [1])

4. Rylce oryniackie i perigordzkie Zach. Europa (źródło: [5])

5. W środku rylec krzemienny, kult. perigordzka (źródło: [5])

6. i 6B. Rylce krzemienne i wyroby kościane (przekłuwacz) kult. pavlovska Dolne Vestonice (Morawy) (źródło: [5])

7. i 7B. Ceramiczna figurka Venus z Dolnych Vestonic (Morawy) (źródło: [6])

8. Zasięg oryniaku w Polsce (źródło: [1] str. 132)

III. Datowanie:

Podając za Kozłowskimi można określić wiek znaleziska kultury oryniackiej z Przylaska Rusieckiego na przedział ok. 28 do 25 tysięcy lat pne. , a bliżej ok. 26 tys. lat pne. [1]

9. Miejsce w tabeli stratygraficznej (źródło: przypis [1], str. 21)

Przypisy i Bibliografia:

[1]. Kozłowski J. K., Kozłowski St. K., Epoka kamienia na ziemiach polskich, PWN, Wa-wa 1977

[2]. PMA Kraków. Zespół pochodzący ze żwirowni z Przylaska Rusieckiego koło Krakowa w Pradolinie Wisły, zebrany luźno w l. 1974-76, w partii żwiru budowlanego. Z tego powodu niemożliwy do precyzyjnej oceny i opracowania. W roku 1977 znalezisko nie przeznaczone przez kustosza Muzeum Archeologicznego w Krakowie St. Kowalskiego do ekspozycji z racji zmieszania inwentarza oraz niepewnej pierwotnej lokalizacji, czyli zupełnego braku „metryczki”. W związku z tym opracowane tylko „ratowniczo i domyślnie”.

1). Przekłuwacz z kości typu ostrego odłupka kostnego do dziurawienia skór. W kulturze oryniackiej powszechnie używano już kości, obrabianych często jak wióry krzemienne. Narzędzie jest prawdopodobnie świeżo wykonane i niezbyt zużyte, bo nie ogładzone od szorstkiej strony. Takie przekłuwacze nie były charakterystyczne tylko dla oryniaku. 2). i 3). Przekłuwacze krzemienne płaskie, wiórowe. Kojarzą się ze schyłkowopaleolitycznymi grocikami do strzał, ale w zespołach środkowoeuropejskiego oryniaku takie „narządka” zazwyczaj były przekłuwaczami, używanymi w oprawie. 4). Wiertak krzemienny odłupkowy, uszkodzony. Na tyle masywny, aby używany w oprawie móc służyć do wiercenia dziurek w kości i drewnie. 5). Rylec odłupkowy klinowy prosty, używany zapewne w oprawie z kości. Narzędzie służyło do rysowania i rycia rowków w kości oraz drewnie. 6). Rylec wiórowy łamaniec podwójny. Do rycia służyły dwa ostrza: górne i boczne. Wszystkie artefakty wykonane z takiego samego krzemienia brązowego jak inne z Przylaska Rusieckiego.

Opisywany ratowniczy zespół zawierał na pewno więcej artefaktów, lecz w tej partii żwiru znalazła się zapewne tylko część. Z powodu przemieszania tego materiału nigdy nie uda się ustalić czy wszystkie okazy należy łączyć ściśle z kulturą oryniacką właściwą, jednak wszystkie dostawy żwiru wykazują podobne cechy, co świadczy o dostarczeniu go z tego samego miejsca. Tylko ostatnie dostawy, zawierające bardziej drobny żwirek bez otoczaków, z domieszką grubego piasku, są powierzchniowe, młodsze i w nich to właśnie znajdowały się okruchy ceramiki „łużyckiej”, a brak artefaktów krzemiennych. Tak więc opisywany zespół można traktować jako jednolity, zawierający znaczny procent wyrobów przewodnich dla oryniaku. Mocno charakterystyczne dla oryniaku są tu np wiórki typu Krems-Dufour, drapacze pyskowate oraz skrobacze zębato-wnękowe (opisywane dalej). Inne typologicznie artefakty zespołu z Przylaska Rusieckiego będą omawiane w następnych artykułach. Z całości materiału można wysunąć wniosek, że zespół ten może być pozostałością obozowiska jednosezonowego oraz „jednoziemiankowego” o charakterze „domowym”, na co wskazuje obecność wielu narzędzi „skrobiących”. Obecność wielu narzędzi typu zębato-wnękowego potwierdza późne datowanie zespołu i pozwala go łączyć z fazą oryniaku 5. Najprawdopodobniej (zważywszy materiał, w którym znaleziono ten zespół) krzemnica ta musiała znajdować się w pobliżu dawnej terasy zalewowej Wisły i w czasie następujących potem wezbrań rzeki została pogrzebana następnymi warstwami osadów. Właśnie ludność z grupy Krems-Dufour preferowała osadnictwo w dolinach rzek, w przeciwieństwie do ludności typowo oryniackiej, z upodobaniem zasiedlającej jurajskie wierzchowiny wapienno-lessowe.

Jako znalezisko o niepewnej metryce nie może być dowodem na stałe zamieszkiwanie tutaj (w Dolinie Wisły) ludności omawianej kultury, ale może świadczyć o sezonowym pobycie na tym terenie człowieka oryniackiego podczas zlodowacenia północnopolskiego Wurm (może w fazach Arcy lub Stillfried B, na co wskazuje obecność charakterystycznych zwierząt: mamut i koń), prowadzącego tutaj wówczas gospodarkę zbieracko-łowiecką w chłodnym klimacie peryglacjalnym, w środowisku tundry parkowej i na przemian leśnym, z sosną, brzozą i wierzbą. Jednak w związku ze składem inwentarza, zbliżającym się mocno do zespołów Krems-Dufour, można (w porównaniu do innych opisywanych tu znalezisk kultury oryniackiej, datowanych zwyczajowo na ok. 28 tys. lat p.n.e.) zaniżyć datowanie inwentarza z Przylaska Rusieckiego do ok. 26 tys. lat p.n.e. (środek Stillfriedu B). Z powodów wyszczególnionych na początku omówienia, istnieje jednak w odniesieniu do tego zespołu możliwość mylnego rozpoznania kultury lub kultur.