Ryszard Maliszewski - Olkusz ... Z całego świata tamta strona

Pradzieje Małopolski –
Paleolit górny – 5. Cz. I. Kultura oryniacka właściwa

Zespoły oryniackie [1]

I. Informacje o kulturze:

Wszelkie informacje o kulturach kręgu oryniackiego zawarłem właściwie w poprzednim rozdziale. Tutaj powtarzam jedynie najbardziej ogólne, dotyczące kultury oryniackiej właściwej, znanej z wielu stanowisk polskich. Niniejszy rozdział (i kilka następnych) traktuje o ratowniczym znalezisku z Przylaska Rusieckiego koło Krakowa.

Ludność kręgu oryniackiego zajmowała tereny bardzo zróżnicowane. Zasiedlała chętnie wysoczyzny lessowe zajmując punkty silnie eksponowane (np. Kraków-Góra Bronisławy, Sowiniec, Piekary, Kraków-ul. Spadzista), często odległe nawet od cieków wodnych, co sugeruje znajomość metod gromadzenia wody. Spotykamy osadnictwo tundrowe oraz stepowe i leśne. Zakładano obozowiska otwarte, z tradycyjnymi szałasami-namiotami, a nawet budowlami ziemiankowymi, jak i jaskiniowe, trwałe i sezonowe. Praktykowano przede wszystkim myślistwo. Polowano intensywnie na mamuty, nosorożce włochate, hieny, niedźwiedzie jaskiniowe, jelenie, tury/żubry, konie, koziorożce, renifery i inne. W kulturach oryniackich występują początki sztuki. [1] Typowe zespoły oryniackie znamy w Polsce np. z Krakowa-Zwierzyńca i Piekar (o czym już było).

I. Obozowisko ludności kultury oryniackiej w Europie (źródło: Internet, Zdenek Burian, malarstwo)

Muzea Pradziejów Małopolski i inne:

II. Inwentarze i znaleziska luźne:

1. i 1B. Wyroby krzemienne przewodnie dla oryniaku Przylasek Rusiecki koło Krakowa, Dolina Wisły (Małopolska) (przypadkowe ratownicze znalezisko gromadne) [2]
1). Nożyk wiórowiec do cięcia [2]
2). Skrobacz zgrzebło [2]
3). Drapacz pyskowaty na wiórowcu [2]
4). Drapacz pyskowaty odłupkowy [2]
5). Dłuto kątowe (może do retuszu kości) [2]
6). Dłuto proste (jw.) [2]

1C. i 1D. Drapacze pyskowate inne Przylasek Rusiecki k./ Krakowa, Dolina Wisły (Małopolska) (przyp. rat. znal. grom.) [2]

Dla porównania zamieszczam niżej ilustracje podobnych artefaktów z innych źródeł:.

2. Po prawej nożowaty drapacz oryniacki (Zach. Europa) (źródło: [7])

2B. i 2C. Podobne narzędzia (Zach. Europa i Pavlov Morawy) (źródło: [5], [6])

2D., 2E. i 2F. Sposoby oprawy nożyków krzemiennych (Pavlov Morawy i Zach. Europa)
(źródło: [5.-6] i [7])

3. Drapacz pyskowaty oryniacki Jaskinia Walusiowa Pieniny (Małopolska) (źródło: [3])

4. i 5. Narzędzia oryniackie Kraków (Małopolska) (źródło: [1])

5B., i 5C. Narzędzia oryniackie i pavlovskie Zach. Europa (źródło: [5.-6])

6. Podobne dłuta perigordzkie (źródło: [5])

7. Sposób oprawy podobnych narzędzi (źródło: j.w.)

8. Polowanie na jelenie (paleolityczne malowidło jaskiniowe) (Francja) (źródło: [4])

9. Zasięg kultury oryniackiej w Europie (źródło: Wikipedia)

9B. Zasięg kultury oryniackiej w Polsce (źródło: [1] str.132)

III. Datowanie:

Podając za Kozłowskimi można określić wiek zespołu kultury oryniackiej z Przylaska Rusieckiego na przedział ok. 28 do 25 tysięcy lat pne., bliżej ok. 26 tys. lat pne. [1]

10. Miejsce w tabeli stratygraficznej (źródło: przypis [1], str. 21)

Przypisy i Bibliografia:

[1]. Kozłowski J. K., Kozłowski St. K., Epoka kamienia na ziemiach polskich, PWN, Wa-wa 1977

[2]. PMA Kraków. Zespół pochodzący ze żwirowni z Przylaska Rusieckiego koło Krakowa w Pradolinie Wisły, zebrany luźno w l. 1974-76, w partii żwiru budowlanego. Z tego powodu niemożliwy do precyzyjnej oceny i opracowania. W roku 1977 znalezisko nie przeznaczone przez kustosza Muzeum Archeologicznego w Krakowie St. Kowalskiego do ekspozycji z racji zmieszania inwentarza oraz niepewnej pierwotnej lokalizacji, czyli zupełnego braku „metryczki”. W związku z tym opracowane tylko „ratowniczo i domyślnie”.

1). Wiór krzemienny owalno-prostokątny, smukły typu nożyka do cięcia materiałów miękkich (mięso, skóry) (por. inne cytowane tu narzędzia), wykonany z krzemienia czekoladowego, prawdopodobnie miejscowego, bo spotyka się w tych żwirach (zapewne w ich starszych warstwach) całe otoczaki krzemienne, mocno charakterystyczny dla oryniaku. Narzędzie delikatne, musiało być używane w oprawie (patrz wyżej). 2). Skrobacz typu zgrzebła, odłupkowo-wiórowy, bardzo charakterystyczny dla oryniaku, mimo że w tej kulturze narzędzia tego typu już zanikają (por. egzemplarz z Walusiowej). 3). Drapacz pyskowaty na wiórowcu, narzędzie do żłobienia w kości i drewnie, mógł być używany bez oprawy. 4). Drapacz pyskowaty krótki, odłupkowy, narzędzie do żłobienia, musiał być oprawiany (patrz niżej). 5). Dłuto do przycinania, odłupkowe, łamane kątowo, używane w oprawie, również zapewne do retuszu. 6). Dłuto proste odłupkowo-wiórowe, narzędzie do przycinania typu zdławca, zapewne oprawiane w kości. 7)., 8). i 9). Drapacze pyskowate inne, dosyć charakterystyczne, częściowo zużyte. Wszystkie narzędzia retuszowane, lecz brak retuszu typowo oryniackiego, co wskazuje na późną fazę oryniaku. Opisywany ratowniczy zespół zawierał na pewno więcej artefaktów, lecz w tej partii żwiru znalazła się tylko część. Nie da się także ustalić czy wszystkie artefakty należy łączyć ściśle z kulturą oryniacką właściwą, jednak wcześniejsze dostawy żwiru wykazują podobne cechy, co świadczy o dostarczeniu go z tego samego miejsca. Tylko ostatnia dostawa, zawierająca bardziej drobny żwirek bez otoczaków, z domieszką grubego piasku, są powierzchniowe, młodsze i w nich znajdowały się okruchy ceramiki „łużyckiej”, a brak artefaktów krzemiennych. Tak więc opisywany zespół można traktować jako jednolity, zawierający znaczny procent wyrobów przewodnich dla oryniaku. Mocno charakterystyczne dla oryniaku są tu także wiórki typu Krems-Dufour, drapacze pyskowate oraz skrobacze zębato-wnękowe (opisywane dalej). Inne typologicznie artefakty zespołu z Przylaska Rusieckiego będą omawiane w następnych artykułach. Z całości materiału można wysunąć wniosek, że zespół ten może być pozostałością obozowiska jednosezonowego oraz „jednoziemiankowego” o charakterze „domowym”, na co wskazuje obecność wielu narzędzi „skrobiących”. Obecność wielu narzędzi typu zębato-wnękowego potwierdza późne datowanie zespołu i pozwala go łączyć z fazą oryniaku 5. Najprawdopodobniej (zważywszy materiał, z którego pochodzi ten zespół) krzemnica ta musiała znajdować się w pobliżu dawnej terasy zalewowej Wisły i w czasie następujących potem wezbrań rzeki została pogrzebana następnymi warstwami osadów.

Jako znalezisko o niepewnej metryce nie może być dowodem na stałe zamieszkiwanie tutaj (w Dolinie Wisły) ludności omawianej kultury, ale może świadczyć o sezonowym pobycie na tym terenie człowieka oryniackiego podczas zlodowacenia północnopolskiego Wurm (może w fazach Arcy lub Stillfried B, na co wskazuje obecność charakterystycznych zwierząt: mamut i koń), prowadzącego tutaj wówczas gospodarkę zbieracko-łowiecką w chłodnym klimacie peryglacjalnym, w środowisku tundry parkowej i na przemian leśnym, z sosną, brzozą i wierzbą. Jednak w związku ze składem inwentarza, zbliżającym się mocno do zespołów Krems-Dufour, można (w porównaniu do innych opisywanych tu znalezisk kultury oryniackiej, datowanych zwyczajowo na ok. 28 tys. lat p.n.e.) zaniżyć datowanie inwentarza z Przylaska Rusieckiego do ok. 26 tys. lat p.n.e. (środek Stillfriedu B). Z powodów wyszczególnionych na początku omówienia, istnieje jednak w odniesieniu do tego zespołu możliwość mylnego rozpoznania kultury lub kultur.