W cieniu fabryki 

 

1. Dawna fabryka – opis                        Autor: Ryszard Maliszewski


  Od autora:  Niniejsze opracowanie nie aspiruje do postaci "stricte"

                    naukowej, będąc jedynie opisem życia autora i jego

                    rodziny „w cieniu fabryki”. Materiały te, zbierane przez autora

                    przez niemal 20 lat od roku 1969, od roku 2008 ofiarowane

                    były do wykorzystania czterem olkuskim miłośnikom historii,

                    (w tym jednemu, znanemu tutaj historykowi "zawodowemu"),

                    jednak nie zostały przez nich wykorzystane. Publikuję je tutaj zatem,

                    aby każda zainteresowana osoba mogła się z nimi swobodnie zapoznać,
                    i aby nie zostały zapomniane, leżąc w czyjejś "zakurzonej szufladzie".
                    Nikt bowiem jak do tej pory, poza mną, tematyki tej w Olkuszu nie poruszał.

Wspominałem często na stronach moich pamiętników, że wiele osób z mojej rodziny (Maliszewskich i nie tylko) pracowało w największym olkuskim zakładzie produkcyjnym, powstałym tutaj na początku XX wieku, czyli w Fabryce Naczyń Emaliowanych „Westen” (później „Emalia”), potocznie zwanej przez mieszkańców Olkusza i okolic „Emaliernią”. Do powstania tegoż zakładu doszło po wielu XIX-wiecznych „przymiarkach”, zmierzających do zorganizowania na terenie miasta Olkusza rodzimego przemysłu, pozwalającego zapewnić zatrudnienie szerszym rzeszom „taniej siły roboczej”, w jaką obfitował region olkuski. Podobnie bowiem jak w przypadku rolnictwa, również i tzw. „rewolucja przemysłowa” XIX wieku zaznaczała się bardzo słabo na terenie miasta. W porównaniu np. z dynamicznie rozwijającymi się pod tym względem nowymi miastami Zagłębia i Górnego Śląska, Olkusz wypadał niezmiernie blado, tym bardziej, że ogólnie zabór rosyjski odznaczał się najsłabiej rozwiniętym przemysłem. Nie licząc górnictwa (i tak słabo rozwiniętego tutaj w całym XIX wieku), miasto Olkusz ominął zupełnie tzw. „przemysł ciężki”, mimo iż występowanie tutaj złóż surowców (galman) mogło stać się bazą wyjściową dla tego rodzaju działalności gospodarczej. Również i nadwyżki taniej siły roboczej w regionie (małorolni i bezrolni mieszkańcy wsi satelickich, plebs miejski itp.) stanowiły dla Olkusza jako stolicy regionu potencjalne możliwości dla rozwoju przemysłu.

Niestety, inne warunki zewnętrzne nie były dla miasta sprzyjające. Linię kolejową np. przeprowadzono przez Olkusz dopiero w 1885 roku.[1]

U schyłku XIX wieku i na początku XX przybyło w Olkuszu kilka małych zakładów przemysłowych, w tym parowy tartak Hensoldtów zbudowany na przedmieściu sławkowskim na działce zakupionej od spadkobierców Aleksandra Maliszewskiego syna Macieja, elektrownia miejska Mariana Starkiewicza, działająca od 1914 roku, młyn parowy na przedmieściu krakowskim (budynek stoi do dzisiaj jako ruina) przy ul. Włodzimierskiej (obecnie Kazimierza Wielkiego), oraz jedna cegielnia i dwie kaflarnie na przedmieściu parczewskim, i okoliczne młyny wodne. Były to wszystko zakłady zatrudniające od kilku, do kilkunastu zaledwie robotników. Dlatego ogromne znaczenie dla rozwoju miasta i zwiększenia zatrudnienia po przeprowadzeniu linii kolejowej przez Olkusz, było właśnie zbudowanie na „dalekim przedmieściu krakowskim” w 1907 roku Fabryki Naczyń Blaszanych Austriaka Piotra Westena. Już na początku swojej działalności zatrudniała ona powyżej 500 robotników.

Rozbudowywana aż do lat 20-tych fabryka „Westen”, oprócz hal produkcyjnych obejmowała także szerokie zaplecze socjalne, rozwijane na tzw. „trzech Starych placach fabrycznych”, oraz na czwartym, tzw.„Nowym placu fabrycznym”, obejmujące : wiele mieszkań w parterowych, murowanych barakach dla stałych pracowników fabryki (w tym jednoizbowe, dwuizbowe i trzyizbowe), ogródki uprawiane przez mieszkańców „placów”, pralnię, piekarnię, magiel, szkołę elementarną, „trzyklasową” z dwiema nauczycielkami, sklep fabryczny wielobranżowy (z niskimi cenami), świetlicę fabryczną z salą widowiskową, a nawet ambulatorium medyczne ze stałą służbą medyczną. W mieszkaniach mieli mieszkańcy darmowy prąd i wodę. Otrzymywali również czasem przydział naczyń emaliowanych do własnego użytku, a z okazji większych uroczystości także i „gratyfikacje” pieniężne.

Widać więc, że właściciel fabryki dbał o samowystarczalność zakładu, pragnąc wykwalifikowaną kadrę pracowniczą związać z zakładem jak najściślejszymi związkami (dla porównania, dzisiaj, aż zazdrość bierze, gdy spojrzeć na obecny „dziki kapitalizm”, zmierzający jedynie do wyciśnięcia pracowników „jak cytryny” i likwidujący wszelkie zorganizowane przez socjalizm udogodnienia socjalne). Należy się tutaj wyjaśnienie, że właściciela fabryki żadne przepisy nie zmuszały wówczas do organizowania tak szerokiego zaplecza socjalnego. Na „Nowym placu fabrycznym” znalazło się nawet miejsce na reprezentacyjny skwer wypoczynkowy, ozdobiony po wyzwoleniu pomnikiem Komendanta Józefa Piłsudskiego. Fabryka Westen dotowała nawet często kolonie letnie dla dzieci. W II Rzeczypospolitej takie kolonie organizowała przeważnie Polska Partia Socjalistyczna, w ramach działalności Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. W roku 1937 np. objęły one 418.500 dzieci.[2] W organizacji leczniczo wypoczynkowych kolonii letnich i obozów dla dzieci pomagała także niekiedy Polska Macierz Szkolna, działająca „pod wpływem” Stronnictwa Narodowego i Chrześcijańskiej Demokracji.

Dla pracowników „Emalierni” było jednak najbardziej istotne to, że „dawała na ten cel pieniądze” również i Fabryka „Westen”, mająca także wpływ na dobór uczestników kolonii, spośród dzieci pracowników. Na takie kolonie wyjeżdżała np. przed wojną także i moja mama, w wieku 14 lat będąc tu nawet „młodszą opiekunką”.

1. Kolonia letnia dla dzieci w Skomielnej Czarnej w roku 1936 (źródło: archiwum autora)

2. Kolonia letnia dla dzieci w Skomielnej Czarnej – 1936 rok (źródło: j.w.)

Toteż większość byłych pracowników „przedwojennej” fabryki „Westen” wspominała jej właściciela (zmarłego w 1934 roku) niemal jak „dobrego ojca”, troszczącego się o wszystko. Takim zresztą był naprawdę w oczach robotników, pochodzących w większości z biednych wsi satelickich i biednych rodzin miejskich, mimo iż niemiecki personel fabryki, zamieszkały również w obrębie „placów fabrycznych”, cieszył się w porównaniu do polskich robotników większymi przywilejami. Byli to fachowcy-majstrowie, sprowadzeni przez Westenów zza granicy i zajmujący najlepsze mieszkania, najlepiej też zarabiający (np. wspominani przez Bogdana Szczygła Geisnerowie).

Sami właściciele dysponowali na terenie fabrycznym również dwoma dużymi ogrodami, oranżerią, kortem tenisowym i piętrową, drewnianą willą mieszkalną (patrz dalej), w 

której zamieszkiwali podczas pobytów w Olkuszu. Dyrektorzy natomiast (najczęściej udziałowcy), mieli do swojej dyspozycji trzy murowane domki z ogródkami na zachodnim skraju zakładu (od strony miasta).

Westen nie był bowiem jedynym właścicielem fabryki. Przez długi czas, a może i cały okres „przedwojenny” była to spółka akcyjna, której tylko największymi udziałowcami byli Westenowie. Oprócz nich działali w spółce : F.Meisenholl, F.Jakubiec (Czech), Józef Pfeifer, Karol Mauve i Fryderyk Steinhaus (spółka o mieszanym kapitale austriacko-niemieckim). Akcjonariusze ci pełnili zarazem kierownicze funkcje w zakładzie.[3]

Wspomniana spółka akcyjna zbudowała w powiecie olkuskim jeszcze jedną, kooperującą z „Emaliernią” Fabrykę Wyrobów Gumowych w Wolbromiu. Zarobki tu i tam były porównywalne. W czasach „carskich” przeciętną u Westena stanowiło dziennie 60 kopiejek za dniówkę, co wynosiło tygodniowo 3 ruble 60 kopiejek wypłaty „na rękę” bez potrąceń.[4]

Choć było to sporo mniej, niż w Zagłębiu, dla biednych zazwyczaj robotników i „chłoporobotników” tamtych czasów stanowiły te zarobki ogromną szansę „utrzymania się na powierzchni”, lub uzupełnienia dochodów z biednego tutaj rolnictwa.

Nie wnikając w rozplanowanie i lokalizację przemysłowych obiektów fabryki (z niemieckich napisów przedwojennej mapy fabryki wiele można wyczytać i domyślić się reszty), szczegółowe objaśnienia należałoby podać czytelnikowi niniejszego opracowania, w odniesieniu do najbardziej chyba interesującej przeciętnego człowieka infrastruktury socjalnej zakładu. W objaśnieniu stanu „przedwojennej fabryki” (tzn. z czasów przed II wojną światową) posłużyłem się właśnie numeracją obiektów widniejącą na mapie „westenowskiej”, na podstawie której, oraz oryginalnego planu zakładu z 1963 roku, opracowałem własną mapę fabryki, obrazującą wszystkie zmiany, jakim uległa fabryka od czasów przedwojennych (jej stan zasadniczo nie zmieniał się do czasu wielkiego pożaru w roku 1958), - aż do jej „rozkwitu” w latach 70-tych XX wieku, a nawet jeszcze po roku 1980 (patrz Mapa nr 1).

Mapa Nr 1. Fabryka – zmiany po 1956 roku (obiekty z czasów po pożarze zaznaczone linią przerywaną, najnowsze zaznaczone tylko pismem ; późniejsze obiekty „nietrwałe” w części przemysłowej, typu: wiaty, blaszane magazyny, szopy, dobudówki i przybudówki, z przyczyn oczywistych na wszystkich mapach nienaniesione ; Oprac. Ryszard Maliszewski ; Rys. Marcin Śpiewak ; Fot. Przemysław Maliszewski ; Obr. komp. autor)

Uzupełnieniem mapy jest tutaj niżej zamieszczona rysunkowa „makieta fabryki”, która, choć na pierwszy rzut oka wygląda na fotografię, jednak nią nie jest, gdyż przedstawia fabrykę Westena w takiej postaci, jakiej dokładnie nigdy nie zrealizowano. Jest to po prostu wizja mającego dopiero powstać zakładu, zbyt piękna, aby mogła być kiedykolwiek zrealizowana. Ten rysunek zawiera wiele błędów. Również kierunki świata są tu nieco „pomylone”, gdyż cienie na rysunku układają się na południe, a słońce przecież nie mogło świecić od północy. Wiele też budynków, przedstawionych na tymże rysunku-makiecie, w rzeczywistości wyglądało zupełnie inaczej (np. willa Westena), a niektórych w ogóle nie zbudowano. Mimo to, zacytowany poniżej obraz (pochodzący z materiałów archiwalnych i zamieszczony w pamiątkowym kalendarzu, wydanym dla upamiętnienia stulecia olkuskiej fabryki naczyń w roku 2007), w pewnym przybliżeniu ukazuje pierwotny wygląd opisywanego zakładu. Na nim umieściłem zatem analogiczną numerację najważniejszych miejsc, jaka również widnieje na zamieszczonej wyżej mojej mapie.

3. Wschodnia część rysunkowej makiety fabryki (naniesiono numerację „miejsc” z mapy ; źródło: pamiątkowy jubileuszowy Kalendarz z 2007 roku – patrz bibliografia)

4. Zachodnia część rysunkowej makiety fabryki (opis j. w.)

W odniesieniu do poszczególnych rejonów na terenie miasta, opisywanych przeze mnie w mojej „Historii małopolskiej gałęzi rodziny Maliszewskich”, „Pamiętnikach”, czy innych opracowaniach, - używam od lat własnej numeracji „miejsc”. Na terenie starej fabryki, oznaczanym przeze mnie w innych, i w niniejszym opracowaniu symbolem 8, od czasów przedwojennych do pierwszych dziesięcioleci po II wojnie światowej, znajdowały się niżej wyszczególnione obiekty (omówione „po okręgu”, naokoło centralnie zlokalizowanych hal produkcyjnych, od północnego wschodu nad rzeczką Babą, poprzez wschód na południe, południem na zachód, i z powrotem na północny zachód, do Baby) (wg inwentarza) :

W miejscu 8A :

 Nr 10) Garaże i warsztaty naprawcze 

      12) Komin fabryczny„wschodni”,pomiędzy Emaliernią  i Biurowcem,

      101) Archiwum zakładowe obok Biurowca  pomnikiem Westena),

36) Biurowiec główny zakładu,

22) Elektro-maszynownia i Kotłownia,

23) drewniana Wieża chłodnicza (pod nią basen przeciwpożarowy ?),

102) Wieża ciśnień (wodociągowa, dawniej niższa, nowsza stoi do dzisiaj),

24) Kuchnia zakładowa i Stołówka robotnicza,

25) Piekarnia zakładowa,

26) Sklep zakładowy, wielobranżowy,

91) Portiernia główna zakładu,

Mapa Nr 2. Miejsce 8A. Część frontowa fabryki (Oprac. Ryszard Maliszewski ; Rys. Marcin Śpiewak ; Obróbka techniczna Przemysław Maliszewski i Piotr Nogieć ; Obr. komp. autor ; opis dotyczy wszystkich map)

W miejscu 8B, zwanym

„Nowy plac”: 

Nr 85) Budynek mieszkalny, piętrowy ; po lewej, miejsce przeznaczone na budowę dużego obiektu nieznanego przeznaczenia (widnieje na makiecie, - nigdy nie zrealizowany – tam później skwer i pomnik Piłsudskiego),

38) Budynek mieszkalny dwustronny, piętrowy, wejścia do górnych mieszkań z drewnianych balkonów, do których dojście zewnętrznymi, drewnianymi klatkami schodowymi ; obok, po skosie, w/w. skwerek, ozdobiony pomnikiem Józefa Piłsudskiego (w miejscu niezrealizowanego budynku j.w.),

40) Budynek mieszkalny piętrowy, wejście do górnych mieszkań urządzone podobnie jak w budynku Nr 38 (jednakże tylko jednostronny),

42, 43, 44) Budynki mieszkalne parterowe, jednostronne ; obok i pomiędzy domami wiele drewnianych komórek i drewniane ubikacje,

33) Teren fabryczny (Magazyny maszyn i inne, a po 1956 r. Generator i 2 Kotłownie),

34) Świetlica fabryczna z salą widowiskową i mieszkaniem (pierwotnie był to Tartak i wytwórnia wełny drzewnej, wcześniej Hensoldtów) ; obok bez numeru) Ambulatorium medyczne-Szkoła (murowano-drewniane – powojenne),

46, 48, 51) Budynki mieszkalne parterowe, dwustronne ; w prawo od nich, (bez numeru) Garaże, w których później magiel zakładowy (pomiędzy budynkiem Nr 51, a garażem, w murze, odgradzającym Nowy plac od lasu zewnętrznego wykonano także bramkę wejściową, aby pracownicy z Witeradowa i Czarnej Góry mogli przez Plac dojść do

portierni głównej - patrz Mapa Nr 1 i dalej),

54) Garaże i Straż pożarna (tam później budynek mieszkalny, a po 1976 roku Regeneracja kwasu solnego, wybudowana w tym miejscu, patrz dalej),

Mapa Nr 3. Miejsce 8B. Nowy plac fabryczny – część pn (Opis j.w.)

Mapa Nr 4. Miejsce 8B. Nowy plac fabryczny – część pd (Opis j.w.)

W miejscu 8C, czyli

„Ogrodzie zewnętrznym” :

 Nr 56, 93) Wozownie i stajnie dla koni, rozbudowane później wzdłuż całego muru zewnętrznego na południowym zachodzie,

98) Kort tenisowy, otoczony ogrodem z drzew owocowych, zlokali-

zowanym pomiędzy Strażą pożarną, murem zewnętrznym i

torami kolejowymi (56, 93,98 i 95 – tutaj nie ujęte – patrz 8B),

95) Magazyn drewna ; w lewo od magazynu i kortu tenisowego - żelazna brama prowadząca przez most nad kanałem odpływowym Witeradówki (przeciwpowodziowym) do ogrodzonego także murem Lasku fabrycznego 8E, stanowiącego rezerwowy teren fabryki ; w lewym, zachodnim narożniku Ogrodu zewnętrznego, a więc również w lewym, zachodnim narożniku Ogrodu wewnętrznego, osłonięta od Lasku fabrycznego murem, zlokalizowana była „Obrotnica kolejowa”, na której przestawiano (obracano) wagony kolejowe z toru południowego, na zachodni, gdyż nie było tutaj miejsca na urządzenie zakrętu torów, - do Magazynu blachy, oznaczonego tu Nr 4 (w miejscu obrotnicy od lat 70-tych XX wieku – działała fontanna),

W miejscu 8D, czyli

„Ogrodzie wewnętrznym” : 

Nr 57) Budynek mieszkalny dla służby (?),

58) Willa mieszkalna, drewniana właściciela (Westena),

61) Oranżeria ogrodowa (szklarnia),

60, 62, 63) Budynki gospodarcze, służebne, drewniane, tu nieoznaczone

  ; całość zabudowań otoczona ogrodem owocowym, oraz kwiatowo-warzywnym, rozciągającym się pomiędzy zabudowaniami fabryki i murem okalającym ogród od południa (za nim tory), oraz murem od zachodu (za nim także tory, a za tymi „Stary plac” 8F i 8G) ; na północ od ogrodu wewnętrznego, pomiędzy halami fabrycznymi (od wschodu), a Magazynem blachy (od zachodu) stał (drugi) Komin fabryczny, „zachodni”,

(dobrze widoczny na Mapie Nr 2),

4) Magazyn blachy, za murem, po zach. stronie toru kolejowego,
(po likwidacji Starego placu, po 1962 roku, rozbudowany o

dalszą część w miejscu zburzonego domu mieszkalnego nr 67,

aż do byłej Szkoły nr 68),

Mapa Nr 5. Miejsce 8C i 8D. Ogrody i willa Westena (Opis j.w.)

Miejsce 8E, czyli Lasek fabryczny, to około dwumorgowy kawałek dużego lasu, zakupiony przez Westena od Mroczkowskich (patrz Mapa Nr 1 oraz zamieszczona także dalej Mapa Nr 6), a używany przez mieszkańców Starego placu jako teren uprawny (pomiędzy starymi sosnami uprawiano tutaj za zgodą właściciela małe pólka ziemniaków i bobu, a także wypasano „placowe” kozy), oraz rekreacyjny (tutaj w chwilach wolnych od pracy i w święta odpoczywano „na kocach”, grano w karty i szachy,oraz

prowadzono życie towarzyskie, tutaj także często bawiły się dzieci) ; przez środek Lasku, z południa (od dworku Mroczkowskich i Czarnej Góry) na północ (do Starego placu) wiodła wąska droga z solidnym, drewnianym mostem nad Kanałem, obok której w latach 50-tych XX wieku zbudowano dwa fabryczne bloki mieszkalne (w jednym potem przez długie lata funkcjonował Zespół Szkół Zawodowych fabryki – patrz dalej)

; drugi betonowy most przerzucony był w Lasku nad kanałem Witeradówki, prowadząc do Ogrodu zewnętrznego fabryki 8C, a stąd do Ogrodu wewnętrznego 8D, gdzie willa Westena funkcjonowała po II wojnie jako Przedszkole zakładowe (do pożaru 1958 r.),

 Mapa Nr 6. Miejsce 8E. Lasek fabryczny (Opis j.w.)

W miejscu 8F, zwanym

„Stary plac Nr 1”:

 Nr 64, 65, 66 i 69 ) Budynki mieszkalne parterowe, jednostronne, z których w budynku Nr 65, w południowym skrzydle mieszkali przed II wojną Ślęzakowie (dziadkowie,

matka autora i jej siostra), zaś w Nr 64, na jego zachodnim (prawym) skraju

mieszkał w dzieciństwie, po wojnie wraz z rodzicami autor, do roku 1956 ; zachodni, „pionowo” na planie ustawiony budynek Nr 69 był długi i sięgał na północy okolicy muru

hali fabrycznej na granicy „Placu Nr 2” ; obok tego budynku, w okolicy jego środka było przejście pomiędzy domami z Placu 1, na Plac 2, a na jego końcu północnym – przejście z Placu Nr 2, na Plac Nr 3,

W miejscu Nr 8G, zwanym „Stary plac Nr 2”: 

Nr 67) Budynek mieszkalny, parterowy, jak wszystkie inne – murowany, jednostronny, dwuskrzydłowy, budowany w kształt litery „L”, którego południowe skrzydło przylegało tyłem do północnego budynku Nr 66 na Placu Nr 1, a wschodnie, lewe skrzydło - do fabrycznego Magazynu blachy, noszącego tu Nr 4, wg lokalizacji przynależącego do fabryki, a nie do Placu (wejście do niego od strony fabrycznych torów kolejowych),

68) Szkoła fabryczna, murowana, parterowa, trzyklasowa, posiadająca dwie sale lekcyjne i dwa małe pomieszczenia (pokój nauczycieli i składzik) ; nad wejściem do centralnie zlokalizowanego tu korytarzyka, było wejście na strych, używany przez mieszkańców „Placu” do suszenia prania (po drewnianych schodkach przy ścianie szczytowej), zaś z tyłu, w dół, kamienne „schodki” prowadziły do piwnic, należących do mieszkańców, w których trzymali oni ziemniaki, kapustę kiszoną i co tam jeszcze, jako zapasy na zimę ; małe piwniczki, zaopatrzone w drewniane drzwi – były tu po bokach, wiódł do nich centralny korytarzyk, zlokalizowany pod korytarzem szkoły ; do tejże szkoły uczęszczały tylko młodsze dzieci z „Placu”, a starsze musiały chodzić do szkoły „w mieście”, to jest do Szkoły podstawowej Nr 1, albo 2, zależnie od płci dziecka, bo jedynka była przed wojną męska, a dwójka żeńska.

Z zewnątrz, z „Lasku”, czyli od południa na północ, do „Starego placu Nr 1 i 2 prowadziła wspomniana już wyżej ścieżka z drewnianym mostem nad Kanałem Witeradówki ; zamykała Plac Nr 1 od tej strony, nieczynna już po wojnie drewniana brama ; do Placu Nr 2, przed wojną, istniała podobna (pomiędzy budynkami, ale po wojnie pozostały z niej już tylko tylko zawiasy w murze – dzieci lubiły się na nich „huśtać”),

W miejscu Nr 8H, zwanym

„Stary plac Nr 3”: 

Nr 70, 71, 72) – na zamieszczonej wyżej mapie Nr 1 (patrz także Mapa Nr 7 - dalej), – pomiędzy Placem Nr 2 (od wschodu), murem fabryki (od północy i zachodu) i korytem Wteradówki od południa – stały trzy budynki mieszkalne, parterowe, murowane, jednostronne, z których wschodni, 71, przylegał tyłem do budynku Nr 69 stojącym na Placu Nr 1 i 2, południowy, 70, długi – stał pomiędzy korytem Wteradówki, a placem, zaś najkrótszy, poprzeczny, 72, przylegał do zachodniego skraju poprzedniego i był krótki, z lokalizacją wejść z obu stron ; tutaj, pomiędzy nim, a murem zachodnich hal fabryki („w nim” wejścia do piekarni i pralni dla mieszkańców Placów) był mały, dodatkowy placyk, z którego przed wojną wiodła na zewnątrz, zamykana także na noc drewniana furta ; po wojnie już jej nie było, za to w ogradzającym Plac Nr 3 murze, pomiędzy domami, wschodnim i południowym – urządzono dodatkowe, wąskie wejście na 3 Plac ; dla bezpieczeństwa, okna południowego domu 70 wychodzące na kanał Witeradówki – były pierwotnie okratowane.

Przy południowym murze hal fabrycznych (a więc od północy 3 Placu) stał rządek drewnianych „wychodków” dla mieszkańców tego placu ; „Wygódki” dla mieszkańców Placów Nr 1 i 2 – zlokalizowane były w „Lasku”, obok komórek powyżej mostu ; niektóre mieszkania „Starego placu”, widocznie te najlepsze, przed wojną zajmowane przez niemieckich majstrów fabryki – posiadały proste łazienki, ale ścieki z nich, wsiąkały w ziemię, uchodząc do ziemnych szamb, w ogródkach lub poza nimi ; w tamtych czasach (przed II wojną światową i krótko po niej – fekalia wywoziły konne beczkowozy drewniane, a „wybierano” je ręcznie, kubełkami na drągach),

Mapa Nr 7. Miejsce 8F, 8G i 8H. Stary plac fabryczny (Opis j.w.)

W miejscu 8J :

Nr 73, 74, 75) już poza „Starym placem”, a obok zachodniej portierni zakładu – stały trzy murowane, parterowe, wolno stojące domki, przeznaczone dla najważniejszych osób w zakładzie (dyrekcji) ; ich otoczeniem, tak jak i wszystkich zresztą prawie domów

fabrycznych, były uprawiane przez mieszkańców ogródki, otoczone kamiennym murem, które z oczywistych względów nie są uwidocznione na cytowanej wyżej rysunkowej makiecie, za to czytelnie przedstawione na zamieszczonych dalej fotografiach,

76) Portiernia (brama wejściowa) zachodnia ; tędy wchodzili pracownicy zamieszkali na Czarnej Górze i w „mieście” ; w porównaniu do stanu obecnego – miejsce to wypada mniej więcej na północ od obecnego budynku Oczyszczalni ścieków przy

ul. Kolejowej. Na północ od całej fabryki (a więc na cytowanej mapie na „górze”) przebiegały na linii wschód – zachód tory kolejowe linii Dęblin – Śląsk.

Mapa Nr 8. Miejsce 8J. Peryferie Starego placu (Opis j.w.)

                                                  *****                  

W cieniu fabryki – Przypisy i Bibliografia (do Części 1 i 2 tekstu)

Przypisy (Skróty wyjaśnione w Bibliografii)

[1]. - DORO, str.523-524

[2]. Internet str. http://www.obozy.net/historia-wyjazdow-na-kolonie-i-obozy-letnie/)

[3]. DORO, str 545-546

[4]. tamże, str 548

Bibliografia

1. Źródła archiwalne i terenowe:

Archiwum Olkuskiej Fabryki Naczyń Emaliowanych (1976 r.)

- Plan fabryki „Westen” (okres przed II wojną światową),

- Plan sytuacyjny Olkuskiej Fabryki Naczyń Emaliowanych 1963 rok

2. Źródła pamiętnikarskie:

- Ryszard Maliszewski, Historia małopolskiej gałęzi rodziny  Maliszewskich (w  posiadaniu autora).
- Ryszard Maliszewski, Pamiętniki (w posiadaniu autora),

- Ryszard Maliszewski, Folwark Mroczkowskich, Ilcusiana Nr 9, 2013

3. Źródła internetowe:

- str. http://www.obozy.net/historia-wyjazdow-na-kolonie-i-obozy-letnie/)

- Piotr Nogieć, Olkusz na starej fotografii I i II (skrót: OSF),

- Paweł Barczyk, Olkusz w fotografii (skrót: OF)

http://www.olkuszwfotografii.republika.pl/olkusz.html

4. Inne:

- Plan sytuacyjny OFNE – Rozbudowa „starej” fabryki od 1956 r. do lat 80-tych,

(Opracowanie Ryszard Maliszewski),

- Materiał fotograficzny ze zbioru autora.

- Materiał fotograficzny z albumu Teresy Curyło

5. Źródła i opracowania drukowane:

1. Dzieje Olkusza i Regionu Olkuskiego, pod red. K. Kiryka i R. Kołodziejczyka, Warszawa-Kraków 1978. (skrót: DORO)

2. Kmiotek Dariusz, Olkusz na starych widokówkach, PHU Dikappa, Dąbrowa Górnicza. (skrót: OSW)

3. Kalendarz jubileuszowy EMALIA SA Olkusz, 1907 – 2007, 100 lat tradycji. (skrót: „Kalendarz”)

4. Szczygieł Bogdan, Z całego świata – tamta strona, KAW Kraków 1984 (skrót:”Szczygieł”)

                                                *

(Uwaga: Wolno kopiować i cytować jedynie pod warunkiem  

                        podania źródła i autora artykułów !)