Ryszard Maliszewski - Olkusz ... Z całego świata tamta strona : 2020

środa, 12 lutego 2020

Paleozoologia 9. Mezozoik – Fauna Jury

Gąbki c.d.

I. Okazy znalezione w okolicy Olkusza:
1/3/2/1 – lata 1961-63 r., Witeradów koło Olkusza, pole w okolicy wsi.
1/3/7/87 – Witeradów, pole w okolicy Młyna.
1/3/13/99 – lata 2000-2003, Witeradów, pole orne w okolicy wsi.

II. Stratygrafia:

1/3/2/1 - powierzchniowo, w glebie pola na bazie glin i piasków holoceńskich, gdzie skamieniałość dostała się z rozmytych jurajskich skał wapiennych, oksfordzkich.

1/3/7/87 – j.w.

1/3/13/99 – j.w.

III. Rozpoznanie: Gąbki wapienne (Calcispongiae):
Peronidella sp.
1/3/2/1 – Skamieniałość zachowana prawie w całości. Jama paragastralna odsłonięta na całej długości. Kształt walcowaty, regularny.
Stellispongia sp.
1/3/7/87 – Zachowane w całości dwa zrośnięte organizmy. Jamy paragastralne wypełnione, lekko widoczne.
1/3/13/99 – Okaz zachowany w całości. Jama paragastralna odsłonięta, widoczna.

1. Widok z boku (fot. Ryszard Maliszewski)

2. Widok z drugiej strony (fot. jw.)

3. Widok trzeciego okazu (Stellispongia 1/3/13/99) (fot. j.w.)

IV. Informacje o skamieniałości:
Organizmy morskie, osiadłe, należące do bentosu nieruchomego. Zajmowały środowisko morskie, litoralne lub szelfu oraz morza przybrzeżnego. Skamieniałości allochtoniczne w warstwie znalezienia, autochtoniczne w swym złożu pierwotnym.
(Ogólne informacje o Gąbkach [z Wikipedii] podane są w Kolekcji „Paleontologia” w artykule wcześniejszym.)

4. Gąbki współczesne

(źródło: Int. str.: http://www.dive-adventure.eu/gabki.html)

V. Datowanie:
Zgodnie z datowaniem wapiennych skał oksfordzkich, z których okaz pochodził, wiek skamieniałości podaję na Oksford Jury Górnej – Malm, czyli ok. 150 mln lat.

5. Miejsce w tabeli stratygraficznej (źródło: http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=17

http://www.wikiwand.com/en/Sponge

niedziela, 2 lutego 2020

Drobne rycerstwo średniowieczne

25. Boguccy zapomniani i Salomon herbu Łabędź z Bogucina:

1. Pochodzenie i występowanie rodziny

Nazwisko Bogucki, wg normalnych zasad gramatycznych powstawało każdorazowo w średniowieczu od nazwy wsi: Bogucice (w pow. pińczowskim nad Nidą i wielickim nad Rabą) oraz Bogucin (w lipnowskim, płońskim i inne), a w naszym regionie Bogucin w pow. olkuskim gmina Rabsztyn. Źródła historyczne podają niewiele informacji o przedmiotowej wsi . [5]

Herbarze polskie wymieniają kilka rodzin tego nazwiska różnych herbów, a to: Abdank, Dębno, Krzywda, Rawicz, Ślepowron, , Radwan, Szeliga i Topór, nie wymieniając jednakowoż żadnej rodziny Boguckich z Bogucina olkuskiego. Jest jednak oczywistym, iż w czasach nie ujętych przez źródła jacyś rycerscy właściciele przedmiotowej wsi istnieli (o czym świadczy jej nazwa) i należało by rodzinę tę określać jako „ongiś drobno rycerską”, której klejnot w przeciągu wieków uległ zapomnieniu.. [4] [6]

Słownik nazwisk polskich Kazimierza Rymuta, według danych z lat 90-tych ub. wieku,

wymienia w Polsce 9726 osób noszących nazwisko Bogucki, ale są to wszystko Boguccy z innych terenów. [9]

Jako wieś, należał już Bogucin koło Olkusza w czasach „przed Długoszowych” do dóbr klasztornych, jednak są wzmianki w źródłach historycznych wyraźnie stwierdzające, że cała ta wieś była we wcześniejszym średniowieczu w posiadaniu rycerskich właścicieli.

W czasach Długosza należała do krakowskiego mieszczanina i szlachcica Salomona herbu Łabędź (nobilitacja ??) [patrz dalej [13]]. Zagadkowo jednak przedstawia się zarówno sprawa pierwszych właścicieli przedmiotowej wsi, jak i wymienionych przez źródła dalszych.

[*]

Nazwa miejscowości, wg gramatycznych zasad nazewnictwa, oznaczała pierwotnie „gródek Boguty” (nieznanego nam ze źródeł historycznych rycerza o imieniu „Boguta” czyli „Bogusław lub tp.”) i funkcjonowała zapewne jeszcze przed lokacją samej wsi, ale kim mógłby ów Boguta być w historycznej przeszłości – nie wiadomo. Teoretycznie więc, potomkowie owego rodu mogli by już nazywać się „z Bogucina”, czyli Boguccy. Jakiego oni jednak mogli być herbu (bo w tamtych odległych czasach mało który rycerz pieczętował się już klejnotem) – nie wiadomo. Nie wiadomo również, gdzie ów „domyślny” gródek był zlokalizowany (zapewne na jakimś wzgórzu, ale w pobliżu ewentualnego źródła lub cieku wodnego). Jednak wyżej przytoczone przeze mnie wywody są tylko hipotezą.

1. Typowy gródek rycerski (tzw „stożek”) (źródło: autor Wojciech Maniak,

Internet, str.: http://www.dabrowatar.pl/oboz-kondycyjny-dla-bractw-rycerskich/)

Zagadnienie ewentualnie używanego dawniej przez nich herbu (o ile go już mieli) jest więc dzisiaj niejasne. W związku z informacją Długosza o krakowskim mieszczaninie-szlachcicu Salomonie herbu Łabędź, jako właścicielu Bogucina, można by założyć, że zwyczajem drobnego rycerstwa mogli „Boguccy” przyjąć „sztucznie” taki właśnie herb, ale przypuszczenie to nie jest poparte żadnymi dowodami, a ponadto, jakiekolwiek ich związki krewniacze z w/w są raczej mało prawdopodobne. [*]

2. Herb i zawołanie (?)

Herbowy ród Łabędziów, najbardziej rozpowszechniony był w ziemi krakowskiej i sandomierskiej. Herb Łabędź przedstawia w polu czerwonym łabędzia srebrnego.

W klejnocie ma takiego samego łabędzia. [4] [6]

Znane są średniowieczne pieczęcie tego herbu, np.: 1257 Adama Lenartowicza, kasztelana krakowskiego, czy pieczęcie możnowładczego rodu Duninów. Pierwsza zapiska sądowa wymieniająca herb Łabędź pochodzi z 1406 roku. Herb występuje w „Klejnotach” Długosza, Herbarzu Złotego Runa i in.

2. Herb Łabędź (czyżby ewentualny [?], były herb „Boguckich” [?]) (źródło: „Wikipedia”)

3. Gniazdo rodziny „Boguckich”

Rodowym gniazdem domyślnych „Boguckich” z olkuskiego byłaby więc (jak to już wyżej wspomniano) wieś Bogucin w pow. olkuskim woj. krakowskiego.

O miejscowości tej informacje odnajdujemy w różnych historycznych źródłach. Dosyć oszczędnie mówi o niej praca zbiorowa polskich historyków, sukcesywnie wydawany przez PAN „Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu”, który pod hasłem Bogucin podaje: [14]

„BOGUCIN

(1243 Bogucin, 1273 Bogehim z DHn. 7, Bogucino, Bogucyn, Bogudzyn) 3 km na N od Olkusza.
1492 n., 1581 pow. krak. (RP s. 173, ŹD s. 30); 1470 n. par. Olkusz (DLb. 2 s. 199).
Własn. kl. Cyst. w Mogile, później szlach., następnie król. w stwie rabsztyńskim. 1243 Bolesław Wstydl. uwalnia dobra kl. w → Mogile, m. in. B., od budowy grodów i wypraw poza ziemię krak., z obowiązkiem jednak udziału w wojnie obronnej, od stróży, przewodu, z wyjątkiem przewodu ryc., mianowicie przewozu mąki, dziczyzny, ryb, więźnia skutego i złota oraz nadaje imm. sąd. (Mog. 18); 1266 tenże potwierdza przyw. z 1243. Interpolacje dotyczą zwolnienia od: powozu, stanu, narzazu w postaci krowy i owcy i od bobrowego, opuszczone jest wyliczenie wypadków, w których ludzie klaszt. są obow. do przewodu ryc. (Mog. 27 interpolowany); 1273 tenże bierze w opiekę kl. w → Mogile z wszystkimi dobrami, m. in. z B. za Przeginią (Mog. 32); pewni rycerze krak. idąc za radą bpa Pawła [z Przemankowa] wyruszyli „cum tota potencia sua” do ks. opolskiego Władysława. Jednakże ks. Bolesław [Wstydl.] wysławszy wojsko przytrzymał ich na polu k. B. i w stoczonej 2 VI silnej walce wielu z obu stron poległo (MPH 2 s. 841-2; 3 s. 175; DHn. 7 s. 182-4); 1291 Wacław król czeski potwierdza przyw. Leszka Białego z 1225 zatwierdzający kl. w → Mogile posiadanie m. in. B. za Przeginią i nadający zwolnienia od pewnych ciężarów oraz imm. sądowy (Mog. 4, transumowany przyw. z 1225 falsyfikatem z końca XIII w.); 1294 tenże zezwala kl. w → Mogile lokować na pr. niem. szereg wsi, m. in. B. (Mog. 42); 1315 Jan zw. Ursus pleb. z Mstyczowa rezygnuje na rzecz kl. mog. z roszczeń do źrebu przyległego do wsi B. (Mog. 48);(...)” [14]

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego pod red. Chlebowskiego i Sulimierskiego również bardzo lakonicznie wspomina zlokalizowaną w olkuskim miejscowość, mogącą być wg nazwy gniazdem ewentualnej miejscowej rodziny Boguckich.

„Wieś rządowa, pow. olkuski, gm. Rabsztyn, par. Olkusz. W 1927 roku było tu 35 dm. i 231 mk.” [5]

Jako wieś „rządowa”, czyli dawniej królewska, wieś Bogucin należąca wcześniej do dóbr rycerskich, popadła w zachłanne ręce klasztoru mogilskiego już 1273 roku. (!!!) Jednak przed 1315 rokiem część tej osady była (jeszcze – przyp. mój) w rękach prywatnych (…) natomiast w czasach późniejszych wieś przeszła do królewszczyzn skupionych przy zamku rabsztyńskim. [„Dzieje Olkusza...” [7]]

Informacje z „Dziejów Olkusza...” i „Słownika geograficzno-historycznego” przytacza także w swoim artykule w „Przeglądzie Olkuskim” z października 2015 r. Olgerd Dziechciarz. [15]

„Najważniejsze wydarzenie w dziejach Bogucina miało miejsce 2 czerwca 1273 r. W dniu tym na terenie wsi stoczona została bitwa między wojskami księcia Bolesława Wstydliwego a zbuntowanym wobec niego rycerstwem. Przypomnijmy, że były to czasy rozbicia dzielnicowego. Ze związku z Kingą Bolesław Wstydliwy nie miał potomstwa, gdyż związek ten był - jak mówią przekazy „non consumatum” (w trakcie wizyty w Polsce w 1999 r. papież Jan Paweł II wyniósł Kingę na ołtarze). Bolesław postanowił więc przekazać władzę nad najważniejszą dzielnicą krakowską księciu sieradzkiemu Leszkowi. Części szlachty się to nie spodobało stąd i bunt, któremu przewodził biskup Paweł z Przemankowa. W jednej z kronik czytamy (po łacinie), że wojska księcia Bolesława rozbiły na polach pod Bogucinem (Boguczin) buntowników, którzy zdążali w kierunku Opola, gdzie mieli zamiar połączyć się z wojskami księcia opolskiego Władysława, by wtedy razem z nimi wkroczyć do Małopolski. Inna wersja mówi, że oddziały buntowników zdołały już wcześniej dotrzeć do biskupiego Sławkowa, którym władał Paweł z Przemankowa lub nawet Opola i połączyć się z oddziałami księcia opolskiego. Bitwa pod Bogucinem byłaby więc stoczona w momencie, gdy buntownicy już wkroczyli do Małopolski. Jeszcze w październiku tego samego roku Bolesław Wstydliwy podjął odwetową wyprawę. W 1274 Bolesław Wstydliwy i Władysław opolski zawarli pokój; książę opolsko-raciborski zrzekł się pretensji do tronu krakowskiego, natomiast książę krakowski wyraził zgodę na korektę granic (zamianę ziemi chrzanowskiej, na tereny pomiędzy Skawą a Skawinką). Niestety, jak dotąd badania naukowe nie natrafiły na miejsce, w którym stoczono tę bitwę. Ewentualne badania archeologiczne obejmować musiałby duży obszar.

Usytuowana na wzgórzu wieś, co jest rzadkością, mogła - zdaniem archeologów D. Rozmusa i J. Rosia - stanowić jeden z elementów wczesnośredniowiecznego systemu obronnego - przesieki, o której istnieniu mają świadczyć takie nazwy jak: Zawada, Osiek, Ostrężnica (gm. Chrzanów), a dalej koło Bydlina: Zawadka i Krzywopłoty.”

3. Lokalizacja wsi Bogucin w olkuskim (źródło: Google Maps)

4. Krajobraz okolicy Bogucina współcześnie (widok z drona, u dołu zamek rabsztyński,

u góry przedmieście Olkusza i Bogucin)

(źródło: Internet, You Tube, Zamek Rabsztyn, profil „drozdzuo”, link https://www.youtube.com/watch?v=WmDo4a0i2E0)

W związku z faktem, iż artykuł niniejszy traktuje przede wszystkim o domyślnej rodzinie Boguckich, a nie - założonego w 1225 roku klasztoru mogilskiego, nie przytaczam o tym kościelnym latyfundium bliższych, żadnych informacji. Dobra takie przechodziły na własność klasztoru często drogą nadań, ale niektóre drogą wymuszeń, darowizn i oszukańczych machinacji. [Wikipedia]

4. Najważniejsze gałęzie rodziny

Jak to już wyżej wspomniałem, dobra Bogucin w olkuskim od czasów najdawniejszych należały do dóbr rycerskich, ale już od XIII wieku notuje się tutaj własność klasztorną.

Informacje te oparte są częściowo na klasycznym źródle historycznym, które wymienia niezbyt szczegółowo późniejszych właścicieli Bogucina.
Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu [14]:
„1430 Andrzej z B. (GK 4 s. 55);
1470-80 dz. Salomon mieszcz. z Krakowa. Dzies. snop. i kon. z ł. kmiecych wart. 3 grz. plebanowi w Olkuszu (DLb. 2 s. 199);

1492 -3, 1498-9, 1508 pobór z B. w stwie rabsztyńskim z 4 ł.;
1494, 1496-7 pobór z 4 ł. (RP s. 173, 188, 34, 4, 334, 203, 66, 105);
1509 Zygmunt Stary zezwala Spytkowi z Jarosławia kaszt. krak. wybrać 2000 fl. na potrzeby wojny wołoskiej z zamku Rabsztyn i przynależnych mu wsi, m. in. z B. (MS 4, 9048);
1529 dzies. snop. wart. 10 grz. łącznie z Kluczami plebanowi w Olkuszu (LR s. 80);
1530 pobór w B. z 1 ł. (RP k. 3).”

Jak wynika z powyższego, bardzo skąpego wykazu [usunięto część sygnatur tekstów źródłowych – przypis mój], wymieniony tutaj rycerski właściciel Bogucina należał do rycerstwa raczej niebogatego, stale zagrożonego wypadnięciem ze stanu.

O wymienionym w 1430 roku „Andrzeju z Bogucina”, poza tą wzmianką nic więcej nie wiemy. Czy miał on jakiekolwiek związki krewniacze z wymienionym dalej byłym mieszczaninem krakowskim, Salomonem herbu Łabędź, również nic nie wiadomo.

Tradycyjnie, „kontakty” dziedziców Bogucina często obfitowały zapewne w ostre spory i zatargi natury graniczno-majątkowej z właścicielami klasztoru mogilskiego, Cystersami.(patrz wyżej).

Po tym czasie nie ma Bogucin już nic wspólnego z rodzinami rycerskimi , bo należy do niegrodowego starostwa rabsztyńskiego.

*******

Rodziny rycerskie z Bogucina pod Olkuszem „trzymały” więc wieś (oraz jej części jedynie około kilka wieków, po czym przejęli Bogucin starostowie rabsztyńscy, posiadając go aż do schyłku Rzeczypospolitej. O rodzinie Boguckich z tego terenu nikt więc już odtąd nie mógł mówić. Podobnie zresztą nie miała już dalszego ciągu rodzina po Salomonie z Bogucina.

5. Oblężenie zamku, miniatura średniowieczna (źródło: Wikipedia)

Internetowe źródło: Rody ziemiańskie XV i XVI wieku. T. 1, Małopolskie rody ziemiańskie, Krzepela, Józef nie podaje więc żadnych informacji o ewentualnym rodzie Boguckich z Bogucina olkuskiego [13] ,co koresponduje zresztą z brakiem takowych wzmianek w znanych nam herbarzach. O Bogucinie Krzepela podaje jedynie (za Długoszem):

„BOGUlCN Pr./Olk. p. Olkusz.

Dług. Salomon h. Łabędź mieszcz. krak. II. 195. 9.

Poza tym, w innym źródle wymienia Krzepela jedynie Boguckich herbu Szeliga z Wielkopolski i Boguckich herbu Krzywda, Rawicz i Ślepowron z Mazowsza. [13]

Przypisy i Bibliografia:

[*]. Mógł nawet ów mieszczanin wywodzić się z pierwotnych właścicieli Bogucina (?), podobnie jak olkuscy mieszczanie Starczynowscy wywodzili się od pierwotnych właścicieli, jeszcze nie należącego do miasta Starczynowa. (patrz także str.: https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/piotr-salomon-salomonowic-h-labedz)

[1]. M. Z. Wojciechowscy, Polska Piastów, Polska Jagiellonów, Dr. św. Wojc., 1946 ( PPPJ )L.

[2]. Mały słownik kultury dawnych Słowian, pod red. L. Leciejewicza, W.P.,

Warszawa 1972 ( MSKDS )

[3]. J. Roszko, Kolebka Siemowita, Iskry, Warszawa 1980

[4]. T. Gajl, Herby szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, POZKAL, Gdańsk 2003

( HSRON )

[5]. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red.

B. Chlebowskiego, F. Sulimierskiego, W. Walewskiego i J. Krzywickiego,

nakł. Autorów, druk. „Wiek”, Warszawa 1880 – 1902 ( SGKP ) oraz

[6]. S. Górzyński, J. Kochanowski, Herby szlachty polskiej, Wyd. U. W. „Alfa”, Warszawa

1994 ( HSP)

[7]. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk (red. - praca zbiorowa), Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego,

dwa tomy, PWN, Warszawa, Kraków 1978 ( DORO )

[8]. W. Staśkiewicz (red. - praca zbiorowa), Społeczeństwo polskie od X do XX wieku,

Książ. i Wiedza, Warszawa 1988 ( SP )

[9]. Słownik nazwisk współcześnie używanych w Polsce, pod red. K. Rymuta, Inst. Jęz. Pol.,

P.A.N., wersja internetowa (Rym.)

[10]. Polska – moja ojczyzna, Encyklopedia (...), pod red. J. Marciszewskiego, W. P.,

Warszawa 1979 (PMO – E)

[11]. Derwich, M. Cetwiński, Herby, legendy, dawne mity, Kr. Ag. Wyd. Wrocław

1989 ( HLDM )

[12]. Wikipedia – encyklopedia internetowa i inne źródła internetowe

[13]. https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/8064/edition/7525/content

http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/58229/PAd_80342.pdf

[14]. http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=5569&q=Glan%C3%B3w&d=0&t=0

[15]. https://przeglad.olkuski.pl/index.php/artykuly/kultura/historia-i-tradycja-regionu/szkice-o-ziemi-olkuskiej/12940-bogucin-duzy

Uwaga: Wolno kopiować i cytować pod warunkiem

podania źródła i autora

środa, 22 stycznia 2020

Paleozoologia 8. Mezozoik – Fauna Jury

Gąbki c.d.

[W związku z likwidacją przez Google wszystkich kont Google +, a więc usunięciem z sieci zawartych tam publikacji, ponawiam publikację artykulików z kolekcji Paleontologia na swoim Blogu.]

I. Okazy znalezione w okolicy Olkusza:
1/3/1/70 – 23.09.1972 r., Olkusz, wykop koło drogi do Krakowa, obok wjazdu w ul. Przemysłową.
1/3/14/99 -
1/3/15/99 – Lata 2000-2003, Witeradów koło Olkusza, pole orne powyżej wsi (młyna).
1/3/18/104 -
1/3/20/104 – Lato 2013 r., Witeradów j.w.

II. Stratygrafia:
1/3/1/70 - w jurajskich marglach wapiennych, oksfordzkich, z dużą domieszką związków żelaza, w głębokim wykopie.
1/3/14/99 -
1/3/15/99 -
1/3/18/104 -
1/3/20/104 – Powierzchniowo, w glebie pola ornego na bazie piasków holoceńskich, gdzie skamieniałości dostały się z rozmytych skał oksfordzkich.

III. Rozpoznanie: Gąbki szkliste (Hyalospongiae):
Craticularia sp.
1/3/8/91 – Skamieniałość zachowana prawie w całości, naturalnie wypreparowana z miękkiego marglu. Jama paragastralna widoczna, ujścia kanałów wyrzutowych widoczne. Kształt kieliszkowaty, regularny, budowa ażurowa. Organizm mały.

1. Widok z boku (fot. Ryszard Maliszewski)

1/3/14/99 -
1/3/15/99 -
1/3/18/104 -
1/3/20/104 – Okazy zwapniałe, zachowane w całości, wszystkie pory wypełnione. Jamy paragastralne wypełnione lub ledwo zaznaczone.

2. i 2B. Okazy zachowane całościowo, z obu stron (fot. j.w.)

IV. Informacje o skamieniałości:
Organizmy morskie, osiadłe, należące do bentosu nieruchomego. Zajmowały środowisko morskie, litoralne lub szelfu oraz morza przybrzeżnego. Skamieniałości autochtoniczne w złożu pierwotnym, lecz allochtoniczne we wtórnym.
(Ogólne informacje o Gąbkach [z Wikipedii] podane są w Kolekcji „Paleontologia” w artykule wcześniejszym.)

3. Gąbki współczesne

(źródło: Int. str.: http://www.krzemienie.pl/euplectella

)

V. Datowanie:
Zgodnie z datowaniem wapiennych skał oksfordzkich, z których okaz pochodził, wiek skamieniałości określam na Oksford Jury Górnej – Malm, czyli ok. 150 mln lat.

4. Miejsce w tabeli stratygraficznej (źródło: http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=17

http://www.wikiwand.com/en/Sponge

niedziela, 12 stycznia 2020

Dawniej, a dziś - Ojców 2 - Zamek

664. Ojców, Igła Deotymy 1927 r. (źródło: NAC. Wa-wa)
664B. Ojców, zabytkowe chaty (fot. Brandner Paul, publ. "Ziemia Olkuska)
664C., 664D. Ojców 2005 r. (fot. Ryszard Maliszewski)
664E. Ojców 2011 r. (fot. Olgerd Dziechciarz, "Przegląd Olkuski")
664F. Ojców 2019 (fot. Krzysztof Pietruszka, publ. Ziemia Olkuska)

665. Ojców Zamek fot. przedwojenna (źródło: Ziemia Olkuska)
665B. i 665C. Ojców Zamek 2005 r. (fot. Ryszard Maliszewski)
665D. Ojców Zamek 2011 r. (fot. Olgerd Dziechciarz, publ. Przegląd Olkuski)

666. i 666B. Ojców, brama zamku 2005 r. (fot. Ryszard Maliszewski)

667. i 667B. Ojców, makiety dawnego wyglądu zamku (fot. Ryszard Maliszewski)

czwartek, 2 stycznia 2020

Drobne rycerstwo średniowieczne

24. Trzebi(e)ńscy herbu Szreniawa z Trzebienic:

1. Pochodzenie i występowanie rodziny

Nazwisko Trzebieński powstało od nazwy wsi: Trzebienice koło Wolbromia w pow. miechowskim. Miejscowości tej nazwy było w Polsce od średniowiecza kilka, ale nie wszystkie wywiodły rodziny rycerskie. Herbarze (np. Tadeusz Gajl [4]) i źródła historyczne wymieniają stąd Trzebieńskich herbu Sreniawa. Józef Krzepela nazywa ich Trzebińskimi. (ziemia krakowska). [4] [5] [6] [13]

Słownik nazwisk polskich Kazimierza Rymuta, według danych z lat 90-tych ub. wieku,

wymienia w Polsce 1073 osoby nazwiska Trzebińscy (są to jednak Trzebińscy różnych herbów), a Trzebieńskich nie wyszczególnia. [9]

Rodzina Trzebieńskich z miechowskiego, od średniowiecza, aż do chwili obecnej jeszcze w Polsce obecna (?), była drobno rycerskim rodem małopolskim, którego korzenie były związane właśnie z miejscowością Trzebienice, jako jej gniazdem rodowym. Czy jej reprezentanci „zachowali swój klejnot szlachecki aż do chwili obecnej” – nie jest dzisiaj istotne. Historia wspomina o nich przez kilka wieków.

2. Herb i zawołanie

Herbowy ród Szreniawitów ma typowo małopolskie korzenie. Najstarsze średniowieczne pieczęcie z tym herbem znane są od 1371 r. (Jan Kmita z Wiśnicza). Ród Śreniawitów zamieszkiwał w ziemiach: krakowskiej, łęczyckiej, radomskiej i kaliskiej. Wizerunek tego herbu znajduje się w Klejnotach Długosza, Herbarzu Złotego Runa i w herbarzyku Antoniego. [4] [6]

Herb Szreniawa (Śreniawa) przedstawia w polu czerwonym krzywaśń („rzekę”) srebrną z zaćwieczonym krzyżem srebrnym. W klejnocie nad hełmem w koronie pół lwa wprost między dwoma rogami turzymi z dzwonkami. Pierwotnie herb ten przedstawiał samą rzekę, bez krzyża i nazywał się Drużyna, będąc prawdopodobnie starszym od Szreniawy. [4] [6]

1. Herb Szreniawa (źródło: „Wikipedia”)

Wspominałem już kilkakrotnie przy omówieniu innych rodów z olkuskiego, że wiele rycerskich herbów polskich ściśle nawiązuje do pogańskich mitów słowiańskich, których znajomość i tradycja jeszcze nie zanikły nawet w XIV i XV wieku, a konkretnie do mitycznej walki Boga Nieba Peruna z Bogiem Zaświatów Welesem. O tym, że walka ta toczona była „nad Rzeką w okolicy Wielkiego Drzewa Kosmicznego” może przypominać „rzeka” w herbie Szreniawa i sama nazwa herbu (pobliska rzeka Szreniawa), a głowa lwa może mieć konotacje chtoniczne. (Derwich i Cetwiński [11])

3. Gniazdo rodziny Trzebieńskich

Jak to już zaznaczyłem na wstępie, rodowym gniazdem Trzebieńskich z miechowskiego jest wieś Trzebienice koło Wolbromia w pow. olkuskim woj. krakowskiego. Nazwa wsi jest patronimiczna i wywodzi się od rodu „Trzebieniców”, czyli potomków nieznanego nam z historii rycerza „Trzebienia”, będących „zbiorowym właścicielem” tych dóbr.

O miejscowości tej informacje przytaczają różne historyczne źródła. Najbardziej kompletne i najstarsze, praca zbiorowa polskich historyków, sukcesywnie wydawany przez PAN „Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu”, niestety nie wyszczególnia hasła „Trzebienice”, jednak „pod” innymi hasłami wymienia wyrywkowo niektórych właścicieli Trzebienic. [14]

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego pod red. Chlebowskiego i Sulimierskiego na temat tejże wsi podaje informacje zamieszczone tutaj poniżej: [5]

2. Informacje na temat wsi Trzebienice z w/w źródła

3. Lokalizacja wsi Trzebienice w Małopolsce (źródło: Google Maps)

4. Krajobraz Trzebienic (źródło: Internet, str. Facebook, https://pl-pl.facebook.com/pg/Trzebienice-532470433601494/posts/?ref=page_internal)

5. Dworek w Trzebienicach (XIX w.) (źródło: Internet, str.: https://www.eholiday.pl/info-trzebienice-44791-zdjecia.html)

4. Najważniejsze gałęzie (?) rodziny

Wieś Trzebienice w miechowskim od czasów najdawniejszych należała do dóbr rycerskich.

Internetowe źródło: Rody ziemiańskie XV i XVI wieku. T. 1, Małopolskie rody ziemiańskie, Krzepela, Józef podaje „za Długoszem” o miejscowym rodzie Trzebieńskich (Trzebińskich) następujące informacje: [13]

Trzebienice Pr./Miech. p. Szreniawa.

Dług.. - 1534. Trzebińscy h. Szreniawa. II. 35. Piek. 14. P. 20.

Ns. M. Gal i Po1.

Klasyczne opracowanie historii regionu olkuskiego pod red. Fr. Kiryka „Dzieje Olkusza i regionu ...” podaje o Lgocie Wielkiej: [7]

„W tym samym roku (1394) została wymieniona Lgota jako wieś (przynajmniej w części) Marcina z Trzebienic, który dla zabezpieczenia wiana swojej żonie Krystynie zastawił 3 kmieci lgockich. [7]

Informacje te wymienia częściowo klasyczne źródło historyczne, „Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu” [14], który przy omówieniu innych haseł wspomina o dawnych właścicielach Trzebienic, np. „pod” hasłem

„BUK

(1398 Buk, 1461 Buczek, Buc, Bucc) 8 km na SE od Wolbromia. (…):

3, Własn. szlach. (Mądrostkowie z Gołczy – przyp. mój)

1498 krak. sąd komisarski daje Mik. Trzebieńskiemu wwiązanie do wsi B. skonfiskowanej Stanisławowi z B. za nieobesłanie wyprawy mołdawskiej i nadaną przez Jana Olbr. Trzebieńskiemu (AKH 9 s. 501);

lub „LGOTA WIELKA:
„3. Własn. szlach. -a. Sprawy własnościowe. 1394-1416 Marcin, Marcisz z Trzebienic, Szreniawy i Przestani dz. L., burg. zamku krak. (SP 8, 5596; ZK 5 s. 265; 194 s. 17);
1394 Marcisz z Trzebienic wyznacza ż. Krystynie z tytułu wiana, m.in. 3 kmieci w L. (SP 8, 5596);
1411 Jakusz z Poręby [Marcinowskiej] sprzedaje za 250 grz. szer. gr ww. Marciszowi cz. w Porębie [Marcinowskiej], Trzebienicach i L. (ZK 5 s. 265);

1416 podział dóbr dziedz. ojczystych i macierzystych między Marciszem z Trzebienic a jego ss. Marciszem i Przybkiem. Synom tym przypadają części w Porębie [Marcinowskiej] i L. oraz 53 grz. półgr, a ich ojcu i pozostałym dzieciom wieś Trzebienice Synowie uwalniają ojca od roszczeń o dobra macierzyste (ZK 194 s. 17).”

1423 Małgorzata ż. Zygmunta z Nieznanowic zawiera układ z s. Mikołajem w sprawie dóbr. Będzie ona użytkować przez 5 lat dobra dziedz.: Trzebienice, L. i Wierzchowisko oraz 3 kmieci zastawionych w Nowej Wsi i płacić każdego roku Mikołajowi 8 grz. na jego potrzeby, a po upływie tych lat ma mu ustąpić z tych dóbr. Mikołaj zapłaci wówczas matce 80 grz. pod rygorem zastawu wsi Mały Krassów [dziś Krasówek, pow. chęc.] (ZK 195 s. 204-5);
1427 Mikołaj z Trzebienic zobowiązuje się ustąpić Przybkowi z Poręby [Marcinowskiej] na 2 lata całą cz. dziedziny w L., którą trzymała matka Mikołaja Małgorzata od Przybka i jego brata (ZK 146 s. 38);

1484 br. niepodzieleni Mikołaj i Jan z Trzebienic oddalają pozew Stan. Szreniawy z L. o kmiecia Marcina ojczyma Ciężkiego ze Szreniawy zabranego ze zbożem, bydłem i trzodą oraz innymi rzeczami wart. 10 grz., a wnoszą przeciw niemu pozew o 10 grz. zakładu (GK 21 s. 984, 1026);”

Podobne wzmianki o Trzebieńskich z Trzebienic napotkało by się może i przy omówieniu innych haseł słownika, ale trudno je odnaleźć.

Z powyższego, bardzo skąpego wykazu wynika, iż wymienieni tutaj drobno rycerscy właściciele Trzebienic należeli do rycerstwa „średniego” i mało znanego w źródłach historycznych, mimo, iż niektórzy żyją „blisko dworu królewskiego” (patrz wyżej – „burgrabia zamku”).

Poświadczone są ich kontakty z dziedzicami podobnych, drobnoszlacheckich i pobliskich (ale i dalszych) wsi (informacje w w/ tekście słownika).

6. Rycerskie zatargi (miniatura średniowieczna) (źródło: Wikipedia)

Rodzina Trzebieńskich z Trzebienic koło Wolbromia „trzymała” więc wieś kilka stuleci (przed 1394 r. - do połowy XVI, a może i dalej, wieku).

Należeli Trzebieńscy herbu Szreniawa z Trzebienic do rycerstwa niezbyt ubogiego (bo posiadali nawet i po kilka wsi (patrz wyżej), a teksty źródłowe często odnotowują ich związki z możniejszą szlachtą, a nawet z dworem królewskim (patrz tekst). Nie byli chyba zagrożeni popadnięciem w ubóstwo i wypadnięciem ze stanu, jednak źródła wspominają o nich tylko do połowy XVI wieku.

Potem przedmiotowa miejscowość była własnością innych rodzin szlacheckich (np. Bzowskich itp.). Być może później reprezentanci tej rodziny, w całości lub częściowo posiadali jakieś inne majątki ziemskie (wymienione także czasem w tekście) , albo żyli „na dzierżawach”, jak wielu z uboższej szlachty. W 1804 roku dobra Trzebienice - jako spadek po ojcu, Janie Bzowskim - odziedziczyli Anna Bzowska i Józef Bzowski. [Wikipedia]

Nazwisko Trzebieński „uchowało się gdzieniegdzie” po okolicznych miejscowościach przez następne wieki, kiedy to dawne rodziny niezamożnej szlachty, często własnoręcznie uprawiające swoje grunty, pod względem społecznym spadały przeważnie do klasy włościańskiej, o ile nie były w stanie „wylegitymować się ze swojego szlachectwa”. [8] Dosyć rzadko występowali np. w Częstochowie, ale wszędzie bardzo „mylą się” z Trzebińskimi. [Geneteka]