Mitologia:
5. Dzień Jarowita. Słowiański Nowy Rok
[We wstępie
niniejszego artykułu należałoby przypomnieć, że wg
archetypu mitologii indoeuropejskiej, pozostającej w ścisłej
zgodności z prastarą, indoeuropejską (i nie tylko), „słoneczną”
rachubą czasu”, najdawniejszy Nowy Rok nie był obchodzony zimą,
w Dniu Przesilenia Słońca (rzymski „Sol Invictus”), lecz w Dniu
Wiosennego Zrównania Dnia z Nocą, czyli w słowiańszczyźnie w
„Dniu Jarowita” (Jaryły).] [1]
W tym dniu (21
marca), „Stary bóg Jaryło”, czyli Stary Rok odchodził
(zostawał zabity), zwyciężony przez swą młodszą hipostazę,
„Nowego, młodego Jarriego”, czyli Nowy Rok. Przez cały okres
zimy (symbol śmierci) pozostawał w stanie swoistego „letargu”
(utajenia wegetacji roślinnej), a dopiero na wiosnę, gdy „doszedł
do młodzieńczych sił sprawnych”, - „zmartwychwstaje” i
odzyskuje rzeczywiste panowanie nad światem, równolegle z
objawieniem się nowej wegetacji przyrody. Stara ludowa śpiewka tak
mówi o Jaryle-Jarowicie”:
,,Włóczył się Jaryło
po całym świecie
rodził żyto na
polu
płodził ludziom
dzieci
a gdzież on nogą
tam żyto kopą
a gdzież on na
ziarnie
tam
kłos zakwitnie’’.
Pozostałością tego
pierwotnego święta jest do dzisiaj wiosenne misterium "śmierci
i zmartwychwstania", znane w chrześcijaństwie Wielką Nocą.
Ponieważ jednak chrześcijańska Wielkanoc obchodzona jest wg
biblijnej tradycji semickiej i kalendarza księżycowego, - stała się „świętem
ruchomym”, rozmijając się z kalendarzową datą równonocy (patrz
artykuł następny).
Słowiański
Jarowit-Jaryło (pierwotny indoeuropejski Jarri) był bogiem
niezmiernie starożytnym. Jego postacią w mitologiach był Kozioł
(stąd np. Kozioł-Turoń wśród słowiańskich „kolędników”,
nawiązujący także do postaci boga świata zmarłych Welesa, jako
że obie te postaci mityczne mają tę samą genezę. W mitologiach
różne hipostazy tego samego boga „przenikają się wzajemnie” i
uzupełniają, ponieważ ich pierwowzory, sięgające niezmiernie
starożytnych czasów, "rozdzielają się" z czasem na
kilka "postaci potomnych", o nieco odrębnych cechach i
nowych imionach. Dlatego zresztą mitologie są tak bardzo niejasne i
zawierają obok siebie wiele, często splątanych ze sobą i
sprzecznych wątków (vide mitologia grecka, ale także i wierzenia germańskie,
celtyckie, a nawet słowiańskie).
W wielu mitologiach
indoeuropejskich (i nie tylko) „Stary Jaryło”, owa hipostaza
„Ognistego Węża” (syna „Wielkiego Węża” i „Matki
Ziemi”), panującego nad światem wegetacji roślinnej i będącego
zarazem „bogiem wojny”, nosiła różne imiona. W hetyckiej był
to właśnie „Jarri” i „Telipinu”, w słowiańskiej „Jaryło”,
„Jarun”. Jest on tym samym bogiem, co grecko-frygijski Attis,
Marsjas, Zagreus i Dionizos, italski Liber, a szczególnie pierwotny
Saturn (jego geneza od "sata" - zasiew), germański Jarl i
Baldr, fenicko-syryjsko-grecki Adonis, egipski Ozyrys,
syryjsko-fenicko-babiloński Tamuz, pierwotny semicki Jarhibol z
Palmyry, a nawet fiński Leminkajnen.
1. Jarowit Zwycięzca i
Jaryło Stary (ucięta głowa) (źródło:
Internet, mal. fantasy,
Viktor Korolkow)
Pierwotne imię
tego boga weszło też do różnych języków indoeuropejskich jako
synonim „Nowego i Starego Roku”. Stąd też w słowiańszczyźnie
np. „jar i jarzyna” - to wczesna wegetacja roślinna, wiosna
(należy zawsze brać pod uwagę powyższą przesłankę, że w
kultach agrarnych to właśnie wiosna była „Nowym Rokiem”), oraz
w językach germańskich Nowy Rok (i rok w ogóle), to „Jahr”,
„Year”, „New Year”. A w jakim terminie był on obchodzony w
różnych kulturach i systemach religijnych, to już sprawa
drugorzędna.
Tradycyjnie,
„Starego Jaryłę-Jarriego” zwycięża (zabija poprzez ucięcie
głowy) „Młody Jaryło-Jarowit”, będący w mitologiach
hipostazą starego boga. Wspominałem już w cyklu „Archetyp
mitologii indoeuropejskiej”, że „Młody Jarowit”, traktowany
domyślnie jako syn Piorunowładcy (bo jemu służy i przejmuje
niektóre tegoż atrybuty) – faktycznie był synem Starego Jaryły,
jednej z hipostaz Ognistego Węża (syna Wielkiego Węża). I tego
właśnie „przybranego syna” wykorzystuje Piorunowładca do
zwalczenia swego odwiecznego wroga – Węża.
Najbardziej
znane są w mitologii słowiańskiej jego wyobrażenia,
przedstawiające go jako Młodego Mężczyznę z jasnymi włosami, w
białym ubraniu, z wieńcem z ziół i zbóż na głowie, jadącego
na Białym Koniu i trzymającego w jednej ręce uciętą głowę
(Starego Jaryły), a w drugiej kłosy zboża. Pod wpływem
chrześcijaństwa, z pogańskiego Boga Jarhibola-Jarriego-Jaryły
uczyniono „Świętego Jerzego na koniu, przebijającego włócznią
czerwonego/czarnego Smoka, wijącego się u kopyt końskich”
(patron Rusi i Anglii). Jego atrybutami i symbolami były także
Miecz i Tarcza (por. pogański posąg Jarovita z Tarczą na Pomorzu).
2. Chrześcijański,
legendarny św. Jerzy (źródło:
Internet, Ikona)
Młody Jarowit
pełni w mitologicznym teatrze zdarzeń rolę „boga wojny” - wg
schematu „Jeźdźca” (rzymskiego Marsa, greckiego Aresa), brata
bliźniaka „Strzelca-Apolona”. Jako taki, znany jest w różnych
mitologiach pod różnymi imionami (o czym już było wyżej). Właśnie
Marsowi poświęcony jest w rzymskim kalendarzu miesiąc Marzec
(Martius). Święta ku jego czci połączone były w starożytnym
Rzymie z oddawaniem czci, również boginiom z nim związanym.
3. Rzymski Bóg Mars
(źródło:
Internet, rzeźba antyczna)
Wg wspominanego już
parokrotnie przeze mnie, znakomitego źródła internetowego
„Imperium Romanum” Jakuba Jasińskiego
http://www.imperiumromanum.edu.pl/religia/swieta-rzymskie/
- na miesiąc marzec przypadały niżej wyszczególnione obchody (do
cytatów dopisane moje przypisy w nawiasach kwadratowych). Obchody ku
czci Marsa trwały prawie przez cały marzec:
1 marca
- w świątyni Westy odbywała się ceremonia, w czasie której
rozpalano na nowo „wieczny” ogień. W tym dniu rozpoczynały się
tańce Saliów. Dwunastu młodych patrycjuszy tańczyło wokół
Rzymu, trzymając święte tarcze. Wędrówka trwała 19 dni.
Tancerze każdej nocy świętowali w innym domu; początek nowego
roku; Matronalia – pierwowzór naszego Dnia
Kobiet. Wówczas to mężczyźni obdarowywali swoje żony
prezentami, a ich małżonki udawały się do gaju przy świątyni
Junony na Eskwilinie. Tam też składały bogini w ofierze kwiaty i
modliły się o szczęście w życiu małżeńskim, zaś w domu
wyprawiały poczęstunek dla swoich niewolników.
14 marca
- Equirria – w tym dniu na Polu Marsowym
odbywały się wyścigi konne dla uczczenia święta Marsa, boga
wojny.
3B. Wyścigi rydwanów, Rzym starożytny (mozaika) (źródło:
Internet, Wikipedia)
15 marca
16-17 marca
- Przeprowadzano obrzędy Argei. Ceremoniał
miał miejsce w dniach 16 i 17 marca oraz 14 i 15 maja. W czasach
Augusta cel tych obrzędów był niejasny nawet dla samych Rzymian.
W maju odbywała się procesja kapłanów pontyfików, westalek i
pretorów wokół cyrku, która przechodziła przez 27 stacji
(sacella lub sacraria), gdzie na każdej z nich zabierano ze sobą
figurę ludzką wykonaną z trzciny i słomy. Po tym jak
wszystkie stacje zostały zaliczone procesja udawała się do Pons
Sublicius, najstarszego znanego mostu w Rzymie, gdzie zebrane kukły
były wrzucane do Tybru. Według Owidiusza rytuał ten ustanowiono,
jako formę przypodobania się Saturnowi. Nie znamy jednak
dokładnego powodu powstania ceremonii. [Obrzędy te wprost
niesamowicie przypominają nasz słowiański zwyczaj „topienia
Marzanny”, albo więc Słowianie przyswoili sobie starożytny
rzymski obrzęd, albo jest to pozostałość ogólnie
indoeuropejskiego zwyczaju.]
17 marca
- Agonalia
(również 9 stycznia, 21 maja i 11 grudnia); Liberalia –
był to festiwal poświęcony bóstwu rzymskiemu – Liberowi,
którego kult wywodził się ze środkowej Italii. Jego kult był
początkowo związany z końmi i zbożem. W późniejszym okresie
Liber był utożsamiony z greckim Dionizosem. Tego dnia czczono
także Liberę, małżonkę wspomnianego boga. Dzień Liberaliów
był to czas swobody wypowiedzi oraz wstępowania 14-letnich
chłopców w świat dorosłych (pozbywali się oni bulla
praetexta). [Liber też był rzymskim odpowiednikiem
słowiańskiego „Jaryły Starego”.]
19-23 marca
- Quinquatrus
lub Quinquatria – święto początkowo poświęcone
Marsowi. Z czasem, gdy Minerwa zaczęła patronować rzemieślnikom
i cechy rzemieślnicze otrzymały na Awentynie swoje święte
miejsce, Quinquatrus zmieniły swój charakter i stały się
świętem rzemieślników oraz uczącej się młodzieży (składała
ona swoim nauczycielom tzw. minerval, opłatę za naukę).
Według Marka Terencjusza Warrona festiwal nazwano tak, gdyż miał
on miejsce piątego (quinqu-) dnia pod Idach. W pierwszym dniu
Quinquatrus składano ofiary Minerwie, a w czasie wojen w
dniu tym przerywano walki. W następnych dniach odbywały się
igrzyska gladiatorów, a w ostatnim dniu, w hali szewców (atrium
sutorium), odbywało się poświęcenie trąb, tzw.
tubilustrium (trąba była instrumentem bogini). [Minerwa,
to daleki odpowiednik „naszej” Marzanny-Persefony.]
23 marca
- Tubilustrium – w ceremonii ku czci boga
Marsa dokonywano oczyszczenia świętych trąb wojennych (tzw.
tubae). Oczywiście miało zapewnić zwycięstwa w
przyszłych bitwach. Święto miało miejsce także 23 maja.
31 marca
- święto bogini Luny tożsamej z Dianą.
Siostrą Bliźniaczką
Jarowita-Marsa była w mitologii słowiańskiej Marzanna-Morana
(Żmija-Dziewica), która po półroczu
królowania na Ziemi, zimą, powracała do Podziemia, aby u boku
swojego męża Welesa-Hadesa spędzić następne półrocze, od
wiosny do jesieni. Właśnie 21 marca w pierwszy dzień wiosny
obchodzono u Słowian uroczyste „Topienie Marzanny” (patrz
wyżej), który to obrzęd znakomicie wpisuje się do dzisiaj we
współczesną obrzędowość ludowo-agrarną.
4. Marzanna-Morana
(źródło:
Internet, malarstwo fantasy, Viktor Korolkow)
Przypisy:
