Drobne rycerstwo
średniowieczne
14. Olewińscy
herbu Samson z Olewina:
1.
Pochodzenie i występowanie rodziny
Nazwisko Olewiński wg zasad
gramatycznych mogło powstać jedynie od nazwy wsi Olewin, których
w średniowiecznej Polsce było dwie: w wieluńskim (nas
tutaj nie interesującej).i
Olewin koło Olkusza.
Źródła historyczne podają kilka rodzin Olewińskich.
[4] [5] [6]
Herbarze polskie wyszczególniają
jedną, najbardziej znaną tego nazwiska rodzinę „średniowieczną”
herbu Ostoja (z
opoczyńskiego), „naszą”
rodzinę Olewińskich herbu Samson oraz
nieznaną bliżej rodzinę Olewińskich herbu Guteter (być może
herb ów jest tylko odmianą herbu Samson).[4] [6]
Słownik nazwisk
polskich Kazimierza Rymuta, według danych z lat 90-tych ub.
wieku,
wymienia w Polsce 1360
osób noszących nazwisko Olewiński (w
tym zapewne większość to to wymieniani wyżej Ostojczycy z
opoczyńskiego. Nas interesuje tutaj jedynie dawny rycerski
ród Olewińskich z olkuskiego.
Jako wieś, należał
Olewin (zwany także czasowo Olelin) koło
Olkusza konsekwentnie do królewszczyzn. SGKP [5] podaje, że już w w. XV mieszczanie olkuscy nabyli grunty Olewina, przyłączone
następnie do kompleksu dóbr Parcz Dolnych, (1581), jednak są
wzmianki w źródłach, że wcześniej w średniowieczu
wieś należała do drobno rycerskich właścicieli (patrz niżej).
[5]
2.
Herb i zawołanie
Skąd
by zaś owi „olkuscy” Samsonowie, mający wszak korzenie
„wieluńskie” mieli zawędrować w okolice Olkusza – nie
wiadomo. . [4] [6] Wzmianki o Olewinie notowane są w
źródłach po raz pierwszy już w roku 1388. [7]
1. Herb Samson (źródło:
Wikipedia)
Herb Samson przedstawia: w polu niebieskim Samson
biblijny barwy naturalnej, rozdzierający paszczę lwa złotego. W
klejnocie miał trzy pióra strusie, złoty między błękitnymi.
Herb znany jest z Klejnotów Długoszowych. Nie są znane
średniowieczne pieczęcie z tym herbem.
Wspominałem już
przy omówieniu innych rodów z olkuskiego, że wiele rycerskich
herbów polskich ściśle nawiązuje do pogańskich mitów
słowiańskich, których znajomość i tradycja jeszcze nie zanikły
nawet w XIV i XV wieku, a konkretnie do mitycznej walki Boga Nieba
Peruna z Bogiem Zaświatów Welesem. W herbie Samson ów mityczny
Samson, czerpiący swą siłę z długich włosów, może
przedstawiać samego „włochatego” Welesa, przy czym lew
obrazował by może boga Nieba. (Derwich i Cetwiński [11])
3.
Gniazdo rodziny Olewińskich
Rodowym gniazdem
Olewińskich z olkuskiego jest więc wieś Olewin w pow. olkuskim
woj. krakowskiego. (nad rzeką Babą)
W niewielu historycznych źródłach odnajdujemy wzmianki o
pierwotnych właścicielach tej miejscowości.
Bardzo
skąpo wypowiada się oo samej wsi praca zbiorowa polskich
historyków, sukcesywnie wydawany przez PAN „Słownik
historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu”, który
pod hasłami do innych miejscowości „przy okazji” podaje
wzmianki dotyczące średniowiecznych właścicieli Olewina (patrz
dalej). [14]
Słownik Geograficzny
Królestwa Polskiego pod red. Chlebowskiego i Sulimierskiego
także skrótowo omawia zlokalizowaną obok Olkusza w Małopolsce
miejscowość, będącą gniazdem tytułowej rodziny. [5]
2. Informacje o Olewinie w haśle
Parcze. wg pow. źródła (źródło:
SGKP, j.w.)
3.
Lokalizacja wsi Olewin (Olelin) koło Olkusza (źródło:
Google Maps)
Olgerd
Dziechciarz w artykule z listopada 2015 r. opublikowanym w
„Przeglądzie Olkuskim” o miejscowości Olewin przytacza
równie skąpe informacje, cytowane za Feliksem Kirykiem (Dzieje
Olkusza i regionu olkuskiego):
„Olewin leży nad rzeką
Babą, której źródła
znajdują się pod Sienicznem. Pierwsza wzmianka o tej wsi pochodzi z
1388 r. z zapisków sądowych. Historyk Feliks
Kiryk uważa to za dowód, że osada powstała i została
zagospodarowana wcześniej. Olelin był
wówczas włością szlachecką. W latach 1388-1411 posiadał go
Mikołaj i jego synowie: Dobiesław, Jan i Miczka.
(…) „
„
Około lat 1415-1417 nabył Olewin za 160
grzywien Mikołaj Finger, późniejszy rajca i ławnik olkuski, w
latach 1426-28 żupnik. Swego czasu najbogatszy olkuski gwarek.
Finger szybko jednak Olewin sprzedał i to ze sporym zyskiem, bo za
250 grzywien. Kupującym był Stanisław Radostek, mieszczanin
olkuski. Później, około 1446 r. wieś odziedziczył jego syn,
ławnik miejski w 1450 r. Maciej Radostek. Ten w 1453 r. sprzedał
ową włość za 240 florenów węgierskich krakowskiemu rajcy Janowi
Świdniczerowi (Swaidnitzerowi). Od potomków Świdniczera w 1460 r.
nabył Olelin późniejszy ławnik i rajca olkuski (w latach 1462-70)
Piotr Bylica, właściciel dwóch domów w Olkuszu (murowanego i
drewnianego) oraz jatki. Około 1470 r. osada, jak podaje J. Długosz,
była włością królewska. Prof. Kiryk sugeruje, że nie cała,
gdyż w 1497 r. mistrz Stanisław z Olkusza sprzedał część
Olewina za 50 florenów olkuskiemu mieszczaninowi Maciejowi Bylicy i
Dorocie, wdowie po wcześniejszym właścicielu wsi, Piotrze Bylicy.”
(...)
„
Regestr poborowy
z 1629 r. podaje, że Jan Lichowski oddał pobór z tej wsi od 3
łanów, w
kwocie 12 florenów (tenże Lichnowski zapłacił też pobór z
podolkuskich Parcz, z części należącej do zamku w Ogrodzieńcu).
W owym spisie Olewin jest zanotowany jako królewszczyzna należąca
do zamku w Ogrodzieńcu, podobnie jest zapisany w 1665 r. Potem przez
długi czas Olelinem władali starostowie rabsztyńscy. W XVIII w.
Olkusz czynił starania o przejęcie tej włości. Przez długi czas
podlegał parafii w Przegini.
W 1783 r., jako właściciel tutejszych włości występuje
niejako Gorajski. Za to w 1790 r. Olewin należał do Franciszka
Bukowskiego, szambelana królewskiego, właściciela Klucz.
Właściciele wsi mieszkali we dworze (był także browar i młyn).
W epoce stanisławowskiej, około 1790 r., Olewin liczył
około 15 domów i 55 mieszkańców. Działał tu wspomniany browar i
tkacz.”
[„Dzieje
Olkusza i regionu” [7], Olgerd Dziechciarz [12]]
4. Panorama Doliny Baby
koło Olkusza (po prawej okolica Olewina, w prawo od komina
i "nowej drogi olewińskiej”
Górka Orzechówka, wid. z zach na wsch, 2009 r.)
(źródło:
Internet, Autora tej interesującej fotografii serdecznie przepraszam
za niezanotowanie jego nazwiska)
4. Najważniejsze
gałęzie rodziny
Informacje na temat dawnej rodziny
drobno rycerskiej z Olewina wymienia bardzo mało źródeł
historycznych.
Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w
średniowieczu [14]:
Nie zawiera on co prawda hasła
„Olewin”, lecz w informacjach dotyczących innych miejscowości
odnaleźć można imiona i przydomki pierwotnych rycerskich
właścicieli omawianej wsi.
Np., pod hasłem DOBRA
3. Własn. szlach. w
dobrach → Pilcza. 1394 Jan z Pilczy ze swym kmieciem Zdziskiem z
D. przeciw Wrocławowi z Kidowa (ZK 2 s. 170); 1400 Mikołaj z
Olelina [dziś Olewin] procesuje się z Janem o przejście, płaszcz
i 3 grz. 16 sk. czynszu pobranego od kmieci w D. (SP 8 uw.
346/2);
4. 1401 Jadwiga wd. po Ottonie z Pilczy w sprawie przeciw
Mikołajowi z Olelina przedstawia przywileje król. pr. niem. dla D.
(SP 2, 737); 1432, 1529, role sołtysa → p. 5 (ZDK 2, 309; LR s.
203); 1530 pobór od sołtysa 12 gr (RP k. 65).
Wspomniani tutaj i wyżej (w pracy Kiryka) dawni właściciele
omawianej wsi, jedyni chyba znani, siedzibę swoją mieli
najprawdopodobniej gdzieś na stoku Góry Orzechówki, zapewne w
okolicy rzeczki Baby, może w zakolu jakimś lub zabagnieniu terenu.
Prawdopodobnie więc stał tam niegdyś jakiś mały gródek
rycerski, być może budowany wg klasycznego wówczas stylu.
5.
Typowy gródek rycerski (tzw „stożek”) (źródło:
autor Wojciech Maniak,
Jak
wynika więc ze źródeł, wymienieni tutaj rycerze należeli do
rycerstwa bardzo ubogiego, co doprowadziło ową rodzinę do
wypadnięciem ze stanu.
Poświadczone są raczej tylko ich kontakty z
„bardziej możnymi od siebie” oraz mieszczaństwem, którzy w
efekcie ich wyrugowali.
Potem nie ma już Olewin niczego wspólnego wspólnego z
rodziną Olewińskich, ale reprezentanci omawianej rodziny nadal
„obecni są” w miejscowościach naszego (i innych) regionu,
należąc do stanów włościańskiego i mieszczańskiego.
Rodzina Olewińskich
z Olewina olkuskiego „trzymała”
więc wieś (tzn jej części) jedynie do około stu lat, po czym
przejęły wieś inne rodziny, miasto Olkusz i niegrodowe starostwo
królewskie (?), zaś Olewińscy właściwie wyemigrowali z naszej
okolicy, często degradując się społecznie i majątkowo, ale
„nazwisko im pozostało”.
W wiekach
późniejszych (i w czasach zaborów) dawne rodziny ubogiej szlachty,
nierzadko własnoręcznie uprawiające swoje grunty, pod względem
społecznym spadały przeważnie do klasy włościańskiej, o ile nie
były w stanie „wylegitymować się ze swojego szlachectwa”.
Już od wieku XIV i wiekach następnych, aż do XVIII, zamieszkiwali
więc niektórzy Olewińscy w miastach (np. Kraków czy Wolbrom oraz
w innych miejscowościach. [Geneteka], jako zwykli ich mieszkańcy.
Przypisy i
Bibliografia:
[*]. Olewin
I}r./Olk. p.
Przeginia
gn. Olewinskich h.
Samson Ns.
[1].
M.
Z. Wojciechowscy, Polska Piastów, Polska Jagiellonów, Dr. św.
Wojc., 1946 ( PPPJ )L.
[2]. Mały słownik kultury dawnych Słowian, pod red.
L. Leciejewicza, W.P.,
Warszawa 1972 ( MSKDS
)
[3]. J. Roszko, Kolebka Siemowita, Iskry, Warszawa 1980
[4]. T. Gajl, Herby szlacheckie Rzeczypospolitej
Obojga Narodów, POZKAL, Gdańsk 2003
( HSRON )
[5]. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i
innych krajów słowiańskich, pod red.
B. Chlebowskiego, F.
Sulimierskiego, W. Walewskiego i J. Krzywickiego,
nakł. Autorów, druk.
„Wiek”, Warszawa 1880 – 1902 ( SGKP ) oraz
[6]. S. Górzyński, J. Kochanowski, Herby szlachty
polskiej, Wyd. U. W. „Alfa”, Warszawa
1994 ( HSP)
[7]. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk (red. - praca
zbiorowa), Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego,
dwa tomy, PWN, Warszawa,
Kraków 1978 ( DORO )
[8]. W. Staśkiewicz (red. - praca zbiorowa),
Społeczeństwo polskie od X do XX wieku,
Książ. i Wiedza,
Warszawa 1988 ( SP )
[9]. Słownik nazwisk współcześnie używanych w
Polsce, pod red. K. Rymuta, Inst. Jęz. Pol.,
P.A.N., wersja
internetowa (Rym.)
[10]. Polska – moja ojczyzna, Encyklopedia (...), pod
red. J. Marciszewskiego, W. P.,
Warszawa 1979 (PMO – E)
[11]. Derwich, M. Cetwiński, Herby, legendy, dawne
mity, Kr. Ag. Wyd. Wrocław
1989 ( HLDM )
Wikipedia – encyklopedia internetowa i inne źródła
internetowe, np. „Geneteka”
Uwaga:
Wolno kopiować i cytować pod warunkiem
podania źródła i autora
