sobota, 2 marca 2019

Drobne rycerstwo średniowieczne

14. Olewińscy herbu Samson z Olewina:

1. Pochodzenie i występowanie rodziny


Nazwisko Olewiński wg zasad gramatycznych mogło powstać jedynie od nazwy wsi Olewin, których w średniowiecznej Polsce było dwie: w wieluńskim (nas tutaj nie interesującej).i
Olewin koło Olkusza. Źródła historyczne podają kilka rodzin Olewińskich. [4] [5] [6]

Herbarze polskie wyszczególniają jedną, najbardziej znaną tego nazwiska rodzinę „średniowieczną” herbu Ostoja (z opoczyńskiego), „naszą” rodzinę Olewińskich herbu Samson oraz nieznaną bliżej rodzinę Olewińskich herbu Guteter (być może herb ów jest tylko odmianą herbu Samson).[4] [6]

Słownik nazwisk polskich Kazimierza Rymuta, według danych z lat 90-tych ub. wieku,
wymienia w Polsce 1360 osób noszących nazwisko Olewiński (w tym zapewne większość to to wymieniani wyżej Ostojczycy z opoczyńskiego. Nas interesuje tutaj jedynie dawny rycerski ród Olewińskich z olkuskiego.

Jako wieś, należał Olewin (zwany także czasowo Olelin) koło Olkusza konsekwentnie do królewszczyzn. SGKP [5] podaje, że już w w. XV mieszczanie olkuscy nabyli grunty Olewina, przyłączone następnie do kompleksu dóbr Parcz Dolnych, (1581), jednak są wzmianki w źródłach, że wcześniej w średniowieczu wieś należała do drobno rycerskich właścicieli (patrz niżej). [5]

2. Herb i zawołanie


Skąd by zaś owi „olkuscy” Samsonowie, mający wszak korzenie „wieluńskie” mieli zawędrować w okolice Olkusza – nie wiadomo. . [4] [6] Wzmianki o Olewinie notowane są w źródłach po raz pierwszy już w roku 1388. [7]


1. Herb Samson (źródło: Wikipedia)

Herb Samson przedstawia: w polu niebieskim Samson biblijny barwy naturalnej, rozdzierający paszczę lwa złotego. W klejnocie miał trzy pióra strusie, złoty między błękitnymi. Herb znany jest z Klejnotów Długoszowych. Nie są znane średniowieczne pieczęcie z tym herbem.

Wspominałem już przy omówieniu innych rodów z olkuskiego, że wiele rycerskich herbów polskich ściśle nawiązuje do pogańskich mitów słowiańskich, których znajomość i tradycja jeszcze nie zanikły nawet w XIV i XV wieku, a konkretnie do mitycznej walki Boga Nieba Peruna z Bogiem Zaświatów Welesem. W herbie Samson ów mityczny Samson, czerpiący swą siłę z długich włosów, może przedstawiać samego „włochatego” Welesa, przy czym lew obrazował by może boga Nieba. (Derwich i Cetwiński [11])
W okolicy Olkusza zlokalizowanych jest kilka wzgórz aspirujących do miejsca tego rodzaju kultu (patrz mój artykuł z 21 lipca 2016 r. pod linkiem: http://zcalegoswia2.blogspot.com/2016/07/mitologiaarchetyp-mitologii.html).

    3. Gniazdo rodziny Olewińskich
Rodowym gniazdem Olewińskich z olkuskiego jest więc wieś Olewin w pow. olkuskim woj. krakowskiego. (nad rzeką Babą) W niewielu historycznych źródłach odnajdujemy wzmianki o pierwotnych właścicielach tej miejscowości.

Bardzo skąpo wypowiada się oo samej wsi praca zbiorowa polskich historyków, sukcesywnie wydawany przez PAN „Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu”, który pod hasłami do innych miejscowości „przy okazji” podaje wzmianki dotyczące średniowiecznych właścicieli Olewina (patrz dalej). [14]

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego pod red. Chlebowskiego i Sulimierskiego także skrótowo omawia zlokalizowaną obok Olkusza w Małopolsce miejscowość, będącą gniazdem tytułowej rodziny. [5]


2. Informacje o Olewinie w haśle Parcze. wg pow. źródła (źródło: SGKP, j.w.)




3. Lokalizacja wsi Olewin (Olelin) koło Olkusza (źródło: Google Maps)


Olgerd Dziechciarz w artykule z listopada 2015 r. opublikowanym w „Przeglądzie Olkuskim” o miejscowości Olewin przytacza równie skąpe informacje, cytowane za Feliksem Kirykiem (Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego):



„Olewin leży nad rzeką Babą, której źródła znajdują się pod Sienicznem. Pierwsza wzmianka o tej wsi pochodzi z 1388 r. z zapisków sądowych. Historyk Feliks Kiryk uważa to za dowód, że osada powstała i została zagospodarowana wcześniej. Olelin był wówczas włością szlachecką. W latach 1388-1411 posiadał go Mikołaj i jego synowie: Dobiesław, Jan i Miczka. (…) „
„Około lat 1415-1417 nabył Olewin za 160 grzywien Mikołaj Finger, późniejszy rajca i ławnik olkuski, w latach 1426-28 żupnik. Swego czasu najbogatszy olkuski gwarek. Finger szybko jednak Olewin sprzedał i to ze sporym zyskiem, bo za 250 grzywien. Kupującym był Stanisław Radostek, mieszczanin olkuski. Później, około 1446 r. wieś odziedziczył jego syn, ławnik miejski w 1450 r. Maciej Radostek. Ten w 1453 r. sprzedał ową włość za 240 florenów węgierskich krakowskiemu rajcy Janowi Świdniczerowi (Swaidnitzerowi). Od potomków Świdniczera w 1460 r. nabył Olelin późniejszy ławnik i rajca olkuski (w latach 1462-70) Piotr Bylica, właściciel dwóch domów w Olkuszu (murowanego i drewnianego) oraz jatki. Około 1470 r. osada, jak podaje J. Długosz, była włością królewska. Prof. Kiryk sugeruje, że nie cała, gdyż w 1497 r. mistrz Stanisław z Olkusza sprzedał część Olewina za 50 florenów olkuskiemu mieszczaninowi Maciejowi Bylicy i Dorocie, wdowie po wcześniejszym właścicielu wsi, Piotrze Bylicy.” (...)



„Regestr poborowy z 1629 r. podaje, że Jan Lichowski oddał pobór z tej wsi od 3 łanów, w kwocie 12 florenów (tenże Lichnowski zapłacił też pobór z podolkuskich Parcz, z części należącej do zamku w Ogrodzieńcu). W owym spisie Olewin jest zanotowany jako królewszczyzna należąca do zamku w Ogrodzieńcu, podobnie jest zapisany w 1665 r. Potem przez długi czas Olelinem władali starostowie rabsztyńscy. W XVIII w. Olkusz czynił starania o przejęcie tej włości. Przez długi czas podlegał parafii w Przegini.

W 1783 r., jako właściciel tutejszych włości występuje niejako Gorajski. Za to w 1790 r. Olewin należał do Franciszka Bukowskiego, szambelana królewskiego, właściciela Klucz. Właściciele wsi mieszkali we dworze (był także browar i młyn).
W epoce stanisławowskiej, około 1790 r., Olewin liczył około 15 domów i 55 mieszkańców. Działał tu wspomniany browar i tkacz.” [„Dzieje Olkusza i regionu” [7], Olgerd Dziechciarz [12]]




4. Panorama Doliny Baby koło Olkusza (po prawej okolica Olewina, w prawo od komina
i "nowej drogi olewińskiej” Górka Orzechówka, wid. z zach na wsch, 2009 r.)
(źródło: Internet, Autora tej interesującej fotografii serdecznie przepraszam za niezanotowanie jego nazwiska)


4. Najważniejsze gałęzie rodziny

Informacje na temat dawnej rodziny drobno rycerskiej z Olewina wymienia bardzo mało źródeł historycznych.
Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu [14]:
Nie zawiera on co prawda hasła „Olewin”, lecz w informacjach dotyczących innych miejscowości odnaleźć można imiona i przydomki pierwotnych rycerskich właścicieli omawianej wsi.



Np., pod hasłem DOBRA
    3. Własn. szlach. w dobrach → Pilcza. 1394 Jan z Pilczy ze swym kmieciem Zdziskiem z D. przeciw Wrocławowi z Kidowa (ZK 2 s. 170); 1400 Mikołaj z Olelina [dziś Olewin] procesuje się z Janem o przejście, płaszcz i 3 grz. 16 sk. czynszu pobranego od kmieci w D. (SP 8 uw. 346/2);
    4. 1401 Jadwiga wd. po Ottonie z Pilczy w sprawie przeciw Mikołajowi z Olelina przedstawia przywileje król. pr. niem. dla D. (SP 2, 737); 1432, 1529, role sołtysa → p. 5 (ZDK 2, 309; LR s. 203); 1530 pobór od sołtysa 12 gr (RP k. 65).
Wspomniani tutaj i wyżej (w pracy Kiryka) dawni właściciele omawianej wsi, jedyni chyba znani, siedzibę swoją mieli najprawdopodobniej gdzieś na stoku Góry Orzechówki, zapewne w okolicy rzeczki Baby, może w zakolu jakimś lub zabagnieniu terenu. Prawdopodobnie więc stał tam niegdyś jakiś mały gródek rycerski, być może budowany wg klasycznego wówczas stylu.




5. Typowy gródek rycerski (tzw „stożek”) (źródło: autor Wojciech Maniak,


Jak wynika więc ze źródeł, wymienieni tutaj rycerze należeli do rycerstwa bardzo ubogiego, co doprowadziło ową rodzinę do wypadnięciem ze stanu.
Poświadczone są raczej tylko ich kontakty z „bardziej możnymi od siebie” oraz mieszczaństwem, którzy w efekcie ich wyrugowali.

Potem nie ma już Olewin niczego wspólnego wspólnego z rodziną Olewińskich, ale reprezentanci omawianej rodziny nadal „obecni są” w miejscowościach naszego (i innych) regionu, należąc do stanów włościańskiego i mieszczańskiego.
Rodzina Olewińskich z Olewina olkuskiego „trzymała” więc wieś (tzn jej części) jedynie do około stu lat, po czym przejęły wieś inne rodziny, miasto Olkusz i niegrodowe starostwo królewskie (?), zaś Olewińscy właściwie wyemigrowali z naszej okolicy, często degradując się społecznie i majątkowo, ale „nazwisko im pozostało”.

W wiekach późniejszych (i w czasach zaborów) dawne rodziny ubogiej szlachty, nierzadko własnoręcznie uprawiające swoje grunty, pod względem społecznym spadały przeważnie do klasy włościańskiej, o ile nie były w stanie „wylegitymować się ze swojego szlachectwa”. Już od wieku XIV i wiekach następnych, aż do XVIII, zamieszkiwali więc niektórzy Olewińscy w miastach (np. Kraków czy Wolbrom oraz w innych miejscowościach. [Geneteka], jako zwykli ich mieszkańcy.

Internetowe źródło: Rody ziemiańskie XV i XVI wieku. T. 1, Małopolskie rody ziemiańskie, Krzepela, Józef podaje informacje o miejscowym rodzie Olewińskich, nie wymieniając tych, z opoczyńskiego. [*][13]


Przypisy i Bibliografia:

[*]. Olewin I}r./Olk. p. Przeginia
gn. Olewinskich h. Samson Ns.

[1]. M. Z. Wojciechowscy, Polska Piastów, Polska Jagiellonów, Dr. św. Wojc., 1946 ( PPPJ )L.

[2]. Mały słownik kultury dawnych Słowian, pod red. L. Leciejewicza, W.P.,
Warszawa 1972 ( MSKDS )

[3]. J. Roszko, Kolebka Siemowita, Iskry, Warszawa 1980

[4]. T. Gajl, Herby szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, POZKAL, Gdańsk 2003
( HSRON )
[5]. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red.
B. Chlebowskiego, F. Sulimierskiego, W. Walewskiego i J. Krzywickiego,
nakł. Autorów, druk. „Wiek”, Warszawa 1880 – 1902 ( SGKP ) oraz

[6]. S. Górzyński, J. Kochanowski, Herby szlachty polskiej, Wyd. U. W. „Alfa”, Warszawa
1994 ( HSP)

[7]. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk (red. - praca zbiorowa), Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego,
dwa tomy, PWN, Warszawa, Kraków 1978 ( DORO )

[8]. W. Staśkiewicz (red. - praca zbiorowa), Społeczeństwo polskie od X do XX wieku,
Książ. i Wiedza, Warszawa 1988 ( SP )

[9]. Słownik nazwisk współcześnie używanych w Polsce, pod red. K. Rymuta, Inst. Jęz. Pol.,
P.A.N., wersja internetowa (Rym.)

[10]. Polska – moja ojczyzna, Encyklopedia (...), pod red. J. Marciszewskiego, W. P.,
Warszawa 1979 (PMO – E)

[11]. Derwich, M. Cetwiński, Herby, legendy, dawne mity, Kr. Ag. Wyd. Wrocław
1989 ( HLDM )



Wikipedia – encyklopedia internetowa i inne źródła internetowe, np. „Geneteka”


Uwaga: Wolno kopiować i cytować pod warunkiem
podania źródła i autora


Autor: o