Drobne rycerstwo
średniowieczne
9. Krzykawscy
herbu Wąż z Krzykawy i Krzykawki:
1.
Pochodzenie i występowanie rodziny
Nazwisko Krzykawski powstało
w średniowieczu od nazwy wsi Krzykawa
w powiecie olkuskim, gm.
Bolesław (w końcu XVI w. przejściowo w pow. proszowickim) woj.
krakowskiego. Źródła historyczne podają tylko jedną
miejscowość tej nazwy (obok nowsza Krzykawka), będące
gniazdami rodowymi drobno rycerskiej rodziny Krzykawskich.
[5]
„Słownik nazwisk
polskich Kazimierza Rymuta”, według danych z lat 90-tych ub.
wieku,
wymienia w Polsce 910
osób noszących nazwisko Krzykawski, z
czego najwięcej (500) właśnie
na południu Polski w katowickim (wówczas
przynależały owe wsie do woj. katowickiego). [9]
Jako wieś, należała
Krzykawa koło Olkusza już w czasach Długosza do dóbr kościelnych
biskupów krakowskich (zapiska z 1462 r.), jednak wzmianki w
źródłach historycznych wyraźnie stwierdzają, że cała
ta wieś była wcześniej, a i później częściowo, w posiadaniu
rycerskich właścicieli herbu Wąż. [7]
Dosyć szeroko
rozrodzona w okolicach Olkusza rodzina „miejscowych”
Krzykawskich,
już od połowy XVI w. mało znana w źródłach historycznych,
należała do rycerstwa raczej ubogiego, stale zagrożonego
wypadnięciem ze stanu, co
też w dalszych jej dziejach, w odniesieniu do poszczególnych jej
reprezentantów często miało miejsce.
2.
Herb i zawołanie
Herbowy
ród Wężów-Wężyków, najbardziej rozpowszechniony był w
ziemi kaliskiej i sandomierskiej. Herb Wąż, (którego
znamy zasadniczo dwie odmiany), w formie podstawowej przedstawia:
w polu czerwonym wąż zielony (lub srebrny) zwinięty, w koronie
złotej, pożerający jabłko zielone na takiejże gałązce o dwóch
listkach. W klejnocie pięć piór strusich. Zawołanie
Zachórz (Zatorz). [4] [6]
Znana
jest średniowieczna pieczęć tego herbu z 1389 r. Pierwsza
zapiska sądowa wymieniająca herb Wąż pochodzi z 1389 roku.
Herb występuje w „Klejnotach” Długosza i herbarzyku Ambrożego.
[6]
1. Herb Wąż (źródło:
„Wikipedia”)
Znak w herbie Wąż,
podobnie jak w wielu innych polskich herbach również nawiązuje do
mitycznego Pojedynku Boga Nieba Peruna z Bogiem Podziemia Welesem,
gdzie tytułowy Wąż symbolizuje Boga Podziemia Zmarłych, Welesa.
[Derwich i Cetwiński - 11]
3.
Gniazdo rodziny Krzykawskich
Rodowym gniazdem
Krzykawskich z olkuskiego jest więc wieś Krzykawa w pow. olkuskim
woj. krakowskiego. O
miejscowości tej informacje znaleźć można w przytoczonych tutaj
historycznych źródłach. Najbardziej kompletne i najstarsze
udostępnia praca zbiorowa polskich historyków, sukcesywnie wydawany
przez PAN „Słownik historyczno-geograficzny ziem
polskich w średniowieczu”, który pod hasłem Krzykawa i Krzykawka
podaje: [14]
(1416 Crzicawa, 1437 Magna Crzycawa, 1439 Crzykawa Magna, 1468
Krzykawy Parwa et Magna, Krzykawka Magna, 1529 in Krzykala) 10 km na
NW od Olkusza.
1. 1501-7 n., 1581 pow. krak. (RP k. 270, 319; ŹD s. 34);
1598 par. Sławków (WR k. 403).
2. 1416 las za K. bpa krak. (extra Crzicawa episcopi villam) →
Krzykawka p. 2; 1477 łąka zw. Góra k. K. (dziś pola Na Górze w
K. - UN 11 s. 53) → Krzykawka p. 3a; 1596 granica między K. a
Bolesławiem biegnie w całości → Granicznym Potokiem do jego
źródła zw. → Bukowy Stok i stąd do drogi z K. do Boleslawia;
1597 w miejscu, gdzie jest potok czyli dół zw. Struga (alueus alias
dol Struga) [dziś rz. o tej nazwie w Podlipiu 2 km na SW od
Bolesławia] są 3 kopce narożne dóbr K., Bolesław i Bukowno (ZK
410 s. 73-4).
” [14]
W związku z przejmowaniem różną drogą gruntów
Krzykawy przez biskupów krakowskich, obok
Krzykawy powstała naturalnym trybem (zapewne na części tych
gruntów) „potomna” wieś Krzykawka, która
następnie kontynuowała tradycję szlacheckiej własności w tym
regionie. [7]
„
Wg inwentarza dóbr klucza sławkowskiego z
1645 r. biskupi krakowscy posiadali wówczas miasto Sławków z
folwarkiem zamkowym oraz wieś i folwark Łosień (36
poddanych, 5 sołtysów), wieś i
folwark Gołonóg (35),
wieś i folwark Luszowice (25
oraz karczmarz) i same wsie: Ząbkowice
(13),
Góry Luszowskie (12),
Pszeń (4),
Bukowno (42
oraz 5 sołtysów i młynarz), Jaworzno
(29 kmieci,
nadto chałupnicy, sołtysi, karczmarz, 2 młynarzy),
Dąbrowa (15),
Bór (7),
Strzemieszyce Wielkie (50
i sołectwo z 5 poddanymi, młyn), Strzemieszyce
Małe (37),
Tucznababa (16),
Porąbka (43),
Bór Porąbczany (4),
Długoszyn (13),
Okradzionów (24
w kuźnicy pana Rylskiego 2), Błędów
(8),
Krzykawka (8),
Niemce pod Strzemieszycami (15),
Byczyna (19),
i Ciężkowice (9)”
[7] (!!!)
Czyż drobni rycerzykowie mogli konkurować z taką
potęgą gospodarczą i polityczną ??
„KRZYKAWKA
(ok. 1361-76 z 1416 Crzicawa, 1394 Crzikawa, Crzicauicz, Krikawa,
1408 in Minori Krzicawa, 1421 Krzikawy, Crzigaw, Crzigawa, 1427
Cricaw, Crzicawa Parwa, 1437 Parwa Crzycawa, 1468 Krzykawy Maior et
Minor, Krzykawka Parwa, 1470 Krzykawka, 1529 in Krzykala, 1598
Krzykawka Minor) 10,5 km na NW od Olkusza.
1. [pow. krak.]; 1598 par. Sławków (WR k. 403).
2. 1408 M. K. przed
Sławkowem → p. 3a; 1416 Piotr z Bolesławia oraz Marcisz i Bartek
z Krzykawki dzielą las w K. [bez nazwy]. Piotrowi przypada połowa
lasu za Okradzionowem po wzgórze i strugę [pro colle et pro struga]
z Zagumniem. Marcisz i Bartek biorą drugą połowę lasu za wsią
biskupa [krak.] Krzykawa. Strony zobowiązują się przestrzegać
tego podziału, jednak gdyby Piotr poczuł się nim pokrzywdzony,
winni wyznaczyć nowe granice. Jeśli Piotr utraciłby sądownie coś
z przydzielonej mu części [z winy drugiej strony] to Marcisz i
Bartek winni wydzielić mu ze swej części tyle, ile utracił (ZK 6
s. 285); 1445 szl. Piotr z K. zeznaje, że sprzedał za 3 grz.
Bartoszowi z K. rolę tamże za górą (post montem alias za gorą),
położoną k. łanu tegoż Bartosza, ciągnącą się od granic
sławkowskich [od Sławkowa] (GK 9 s. 141-2); 1451 role alias iugera
vulgariter nywy w K. i → Kantorostwo; 1454 Jan Bolesławski [z
Bolesławia] zastawia za 10 grz. Bartoszowi z K. wszystkie role w K.
z łąkami k. lasów z wyjątkiem uno iugere alias nywa z zasiewami
ozimymi czyli niwy ugornej, położonej k. wsi i k. płotów (GK 12
s. 372); 1471 Franciszek z K. zastawia za 3 grz. br. stryjecznemu
Stanisławowi z K. niwę tamże, rozciągającą się od gaju wzdłuż
drogi do Sławkowa aż do padołu (ad vallum alias podol, GK 19 s.
499); 1477 → p. 3a.” [14]
„Słownik Geograficzny
Królestwa Polskiego” pod red. Chlebowskiego i Sulimierskiego
opisuje zlokalizowane w Małopolsce miejscowości, będące
gniazdem tytułowej rodziny, - następującym tekstem: [5]
2.
Informacje z XIX w. na temat Krzykawy i Krzykawki (źródło:
SGKP)
3.
Lokalizacja wsi Krzykawa i Krzykawka w Małopolsce (źródło:
Google Maps)
W artykułach
publikowanych przez Olgerda Dziechciarza w „Przeglądzie Olkuskim”
podaje autor sporo informacji o wymienionych miejscowościach,
zaczerpniętych z różnych źródeł, w tym również z
przytaczanych tutaj: [12]
„Pierwsza wzmianka o Krzykawie
pochodzi z 1398 r. Wieś była wówczas własnością
szlacheckiego rodu Krzykawskich herbu Wąż. Krzykawscy należeli do
drobnego rycerstwa. Co ciekawe rodu Krzykawskich nie ma w herbarzu B.
Paprockiego. Z kolei u K. Niesieckiego i J. Ostrowskiego, nikt o
takim nazwisku nie wywodzi się z Krzykawy czy Krzykawki. D. Rozmus
wysuwa hipotezę, że tutejsi Krzykawscy „mogli być potomkami
najbardziej przedsiębiorczych, wolnych mieszkańców, którzy
przeszli do stanu rycerskiego w okresie jego kształtowania się”.
[12]
(...)
„W 1529 pleban w Sławkowie
otrzymywał z ról włodarza w Krzykawie i Krzykawce 2 grzywny
dziesięciny snopowej. W 1573 r. wymieniał tę wieś dokument bpa
Franciszka Krasińskiego, w którym nakazywał on szynkarzom
sławkowskim dostarczać do niej (i kilku innych miejscowości) tylko
piwo ważone w Sławkowie.” (...)
„Kruszec pozyskiwano w
Krzykawie od XVI w., kopalnia była tu jeszcze w 1772 r.” [12]
4.
Krajobraz z okolic Krzykawy (źródło:
Internet, str.:
„Ciekawostka
archeologiczna. Gródek rycerski na Zamczyskach.
Przeprowadzone w latach 80. XX wieku najpierw przez E. Szydłowską,
a następnie pod nadzorem Jacka Pierzaka i Dariusza Rozmusa, badania
archeologiczne potwierdziły, że funkcjonował tu w średniowieczu
(od XIII do pocz. XIV w.) gródek rycerski. Miejsce to znajduje się
na północny-zachód od tzw. Dziurki (przysiółek Krzykawki). Jest
to wyniosły cypel otoczony z trzech stron przez bagna, odcięty od
wschodu szeroką fosą. Do dziś zachował się trójkątny majdan
długości ok. 40 metrów, wał oraz fosa, która ma w najszerszym
miejscu aż 28 m szerokości, a gdzieniegdzie sięga 7 m głębokości.
Archeolodzy uchwycili ślady wspartego na palach mostu nad fosą i
drewnianej wieży mieszkalno-obronnej na wierzchołku cyplu. Wśród
odkopanych artefaktów były noże, młotek, sierpy, gwoździe,
zawias, resztki topora i grotów bełtów oraz ostrogi, fragmenty
strzemion, podków, klamra od pasa, a także przedmioty codziennego
użytku (grzebień, ceramika) i do wytopu ołowiu (fragmenty tygli
glinianych). Ostatnią warstwą archeologiczną była spalenizna, co
świadczy, że gródek spłonął, być może za czasach biskupa
Muskaty (przełom XIII-XIV w.), którego podkomendnych posądza się
także o unicestwienie grodu na Starym Olkuszu. Nic nie wiemy o
właścicielach gródku w Krzykawce, ale historycy raczej wykluczają
pojawiających się już w końcu XIV w. Krzykawskich,
przypuszczając, że ich rodowa siedziba mogła być w pobliżu
obecnego dworku w Krzykawce. Grodzisko porosłe jest dorodnym
drzewostanem bukowym i dębowym.” [Olgerd Dziechciarz [12]]
5. Gródek rycerski w Krzykawce
(fot. Olgerd Dziechciarz,
źródło: Internet, art. [12])
4. Najważniejsze
gałęzie rodziny
Jak to więc już wyżej wspominano,
dobra Krzykawa w olkuskim od czasów
najdawniejszych należały do dóbr rycerskich, ale już od XV wieku
notuje się tutaj także i własność kościelną.
Źródło
„Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego” podaje
informację z 1398
roku o Krzykawie,
jako wsi już istniejącej, w której części pól i osadzonych na
nich kmieci posiadało w XV i XVI w.
drobne rycerstwo.
„
W latach 1398-1400 wymienieni są tutaj
rycerze: Wawrzyniec, potem (1410-1445) szlachcic Piotr i (1445)
Bartosz z Krzykawy, który dzielił tu dziedzictwo ze Stanisławem
Krzykawskim oraz Mokołajem z Krzykawy, obaj herbu Wąż.” [7] [12]
Informacje te oparte są częściowo na
klasycznym źródle historycznym, które wymienia dosyć szczegółowo
pierwotnych właścicieli Krzykawy i Krzykawki.
Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w
średniowieczu [14]:
„KRZYKAWA
3A. Własn. bpa krak. -a. Sprawy własnościowe. 1416 → p. 2;
1462 → p. 3b; 1506 bp krak. Jan Konarski zastawia za 1000 fl. węg.
w złocie i 1000 fl. półgr Benedyktowi Pogórskiemu z Pogorzyc
zamek Sławków z miastem i należącymi do niego wsiami, m.in K. z
dzies. (GK 29 s. 981-2 -
dopisek: spłacony w 1507); 1529 własn. bpa krak w kluczu
sławkowskim, czynsz wart. 3 grz. wybiera bp (LR
s. 14).
3B. Cz. szlach. Krzykawskich z Krzykawki i Błędowa.
1437, 1439, 1468 → Krzykawka p. 3a; 1477 → Krzykawka p. 2, 3a.
3Bb. Areał i pobór, kmiecie. 1462 na wniosek wielkorządcy
krak. Waltera [Kezingera] wieś bpa krak. K. skazana na karę XIV za
nie uiszczenie wiardunkowego (SP
2, 3664); 1477 kmiecie z K., Krzykawki i Bolesławia →
Krzykawka p. 2; 1501-7 pobór z ł. zagr. (RP
k. 270, 295, 299, 303, 307, 313, 319); 1581 pobór z cz.
bpa krak. od zagrodników z rolą, z cz. [Walentego] Kmity z łanów
szlach. i od 3 zagr. bez roli (ŹD
s. 34).
5. 1506 → p. 3A; 1529 dzies. snop. z całej wsi K. i z
Krzykawki z ról włodarza wart. 2 grz. plebanowi w Sławkowie (LR s.
107).
WB
© 2010-2016 Instytut Historii Polskiej
Akademii Nauk”
„KRZYKAWKA
3. Własn. szlach. -a. Sprawy własnościowe, ok. 1361-76 Jakub
i Klemens z K. → 1416; 1394 Piotrasz z. K. (ZK
2 s. 129).
1394-1400 Wawrzyniec z K.
1394-1408 Wojciech, Wojtek z K .
1394 - przed 1408 Jakub, Jakusz z K.
1395-1433 Marcisz Krzykawski z K . [h. Wąż] s. Stanisława,
ż. Ofka ze Sroczyc ; 1395 Wawrzyniec z K. z Marciszem z K. o 6 ran,
konia, kradzież płaszcza i pasa (ZK
2 s. 225);
1398 Wojtek i Jakusz z K. nie stawili się przeciwko temuż
Wawrzyńcowi o puścinę (pro pusczyna), przeoranie granic i spas (SP
8, 7325); 1403 Marcisz z K. oddala pozew Floriana z Błędowa
o 7 grz. szkody wyrządzonej mu przez wprowadzenie gwałtem do jego
domu kmieci bpa [krak] i aresztowanie ich przez woźnego .
1406-13 Michał s. Wawrzyńca z K. ; 1406 → p. 6; 1408 Machna
z K., poręczając za c. Małgorzatę, z s. Michałem sprzedają za
21 grz. Jakuszowi, Marciszowi i Wojciechowi całą cz. dziedz. w M.
K. przed Sławkowem (ZK 5 s.
28); 1413 → Brzezinka, por. Pobiedr.
1414-27 Jan, Jaszek z K. [h. Wąż], br. Marcisza ; 1414 br.
Marcisz z K. i Jan nie stawili się na termin zawity przeciwko
Piotrowi z Bolesławia o przeoranie drogi i poranienie koni (ZK
5 s. 466); 1415 Marcisz z K. winien zapłacić 6 grz. i 1
wiard. temuż Piotrowi pod karą XV; tenże Piotr winien zapłacić 3
grz. kary temuż Marciszowi pod karą XV stronie i sądowi i uwolnić
go z umowy pod takąż karą; tenże winien zapłacić Marciszowi 4
grz. za konia pod karą XV .
1416-57 Bartosz, Bartek Krzykawski z K. h. Wąż, s.
Stanisława, ż. Anna ; 1416 Piotr z Bolesławia, okazując dok. zm.
sędziego ziem. krak. Mikołaja [Puszcza ze Sprowy 1361-76] i
podsędka Andrzeja [z Wawrowic 1358-84], oddala pretensje Marcisza i
Bartosza z K. o cz. dziedz. w K., która była Jakuba i Klemensa;
Bartosz z K. wyznacza po 10 grz. posagu i wiana ż. Annie na połowie
dóbr w K. (ZK 6 s. 216, 287);
→ p. 2; 1417 Marcisz z K. winien zapłacić karę XV Piotrowi z
Bolesławia, ponieważ zatrzymał jego pozew, w przeciwnym razie
zapłaci 1 1/2 grz. stronie i sądowi (ZK
6 s. 378);
1420 tenże Marcisz wyznacza 30 grz. gr pras. posagu i 30 grz.
półgr wiana ż. Ofce ze Sroczyc na połowie dóbr w K. (ZK
7 s. 69); 1421 sąd grodzki krak. ma rozstrzygnąć o
ewentualnym umorzeniu sprawy Anny z K. pozywającej Ofkę z K.,
ponieważ na terminie zawitym przełożyła go z powodu większej
sprawy o 70 grz. przed star. ośw. Mikoszem ze swoim bratem, a więc
w innej ziemi. Ponadto Anna nie chciała ujawnić imienia brata (SP
2, 1839); przełożono termin Ofce ż. Marcisza z K.
przeciwko Annie ż. Bartosza z K. o 3 rany krwawe i 3 sine; taż Anna
winna stawić woźnego, który zezna zadane jej przez Ofkę rany;
Bartek i Marcisz z K. winni pod karą 1 grz. stawić rozjemców w
sprawie swych żon pro expensis, które strona nie trzymająca winna
nieodwołalnie zapłacić stronie trzymającej w K.; ww. strony
stawiają w sądzie przeciwko sobie zachodźców, Anna Franczka z
Sąspowa a Ofka Sułka z Damic; 1422 obie strony winny stawić do
zeznań także woźnych .
1421-45 Piotr z K. [h. Wąż], br. Bartosza, wymieniony
kilkakrotnie w l. 1421-5 jako ongiś z K. ; 1421 Piotr ongiś z K.
zeznaje, że Tomek ongiś z Sieborowic wykupił od niego zastaw w
Błędowie za 20 grz. Za tę sumę Piotr miał w zastawie od Floriana
z Błędowa 2 ł., rolę zw. Przymiarek, na którym jest siedlisko i
3 łąki w Błędowie (ZK 312
s. 198-9); → Chechło p. 3.
1422-3 Stanisław z K. (GK
1 s. 702; 2 s. 33, 63); 1422 Piotr z K. przysięga, że z
powodu choroby nie stawił się przeciwko Marciszowi s. Stanisława
[z K.] o wpis do ksiąg. Podobną przysięgę w sprawie z Bartkiem z
K. składa Jan z K.; Maciej z Jankowic [nie określone] zaskarża
Bartosza z K. o karę XV sobie i sądowi, ponieważ ten nie zapłacił
mu 3 grz. kary; Bartek pozywa Jana br. Marcisza a Stanisław z K.
Piotra br. Bartosza o wszystkie sprawy (GK
1 s. 695, 699, 702); Ofka i Anna z K. mają stawić do
zeznań woźnych sądowych (GK
1 s. 678);
1423 Bartosz z K. z Janem z K. o wpis do ksiąg; Stanisław z
Piotrem obaj z K. o wpis do ksiąg; Jan z K. przekłada termin zawity
przeciwko Bartoszowi s. Stanisława z K. (GK
2 s. 32-3, 42, 63); Marcisz z K. poręcza Niemierzy z
Irządz zwrot 107 grz. przez Mikołaja i Sułka z Damic; tenże
Marcisz skazany na karę XV za niezapłacenie ww. poręki; tenże
Marcisz pozywa Mikołaja z Damic o zwrot 107 grz. poręki, tyleż
szkody i karę zapisaną w księgach, którą musiał zapłacić
Niemierzy z Irządz ;
1425 Przedsław z Chechła zobowiązuje się zapłacić
Piotrowi ongiś z K. 3 wiard. pod karą XV stronie i sądowi (ZK
312 S. 294); Marcisz z K. z synem [bez imienia] i in.
pomocnikami skazani za odbicie ciąży na karę XV Mikołajowi z
Pukarzowa [woj. sier.] (GK 2 s.
366);
1426 ww. Mikołaj pr. bliższości pozywa Sułka i Mikołaja z
Damic oraz Marcisza z K. o dług swego brata [Niemierzy z Irządz]
(GK 2 s. 582, 612, 632, 682);
Jan z M. K. nie stawił się na termin przeciwko Piotrowi z K. o 3
rany (GK 2 s. 625);
tenże Jan nie stawił się na termin przeciwko Bartoszowi z K.,
który obrzucił go obelgami (intulit mala verba a ipsius matre, GK
2 s. 625);
1427 Jan z K. zeznaje, że nie utrudniał Mikołajowi z
Pukarzowa wwiązania w przysądzone mu dobra Marcisza z K. (GK
2 s. 694); br. Marcisz i Jan dz. z K. zobowiązują się
uwolnić Jana z Kwaśniowa z poręki 8 grz., którą za nich złożył
Mikołajowi z Irządz podczaszemu sier., ewentualnie zastawią mu za
18 grz. swoje cz. dziedz. w K. ;
Anna ż. Bartosza z K. P. zrzeka się pr. do macierzyzny w
Pękowicach na rzecz Mikołaja i in. jego braci z Sąspowa,
ponieważ została przez nich spłacona (ZK
8 s. 224); 1428 Marcisz z K. oraz Sułek i Mikołaj z Damic
nie stawili się przeciw ww. Mikołajowi z Pukarzowa o dług jego
brata, w związku z czym otrzymuje on woźnego do wwiązania się [w
ich dobra] (GK 2 s. 650, 666,
675); Mirosław [zapewne błędnie zamiast Marcisz lub
Mikołaj] z K. nie stawił się przeciwko Mik. Dulowskiemu o 1/2 grz.
i tyleż szkody (GK 3 s. 130);
1430 Marcisz z K. z ż. Ofką zobowiązują się zapłacić 40 grz.
mgrowi Mikołajowi kan. krak. s. Hinczy za zakupioną u niego dzies.
należną kantorii krak. pod karą XV stronie i sądowi (GK
4 s. 93).
1437-9 Marek z Bolesławia i K. [h. Wąż], br. Wojciecha,
Kaspra i Stanisława oraz Mikołaja Bałka i Jana ; Wojciech z
Bolesławia i K. [h. Wąż] ; Kasper z Bolesławia i K. [h. Wąż] ;
Jan z Bolesławia i K. (ZK 11
s. 92-3, 246-7).
1437-56 Mikołaj Bałek z Bolesławia i K. h. Wąż zaw.
Zachorz .
1437-80 Stanisław Krzykawski z Bolesławia i K. [h. Wąż]
zaw. Zachorz, s. Marcisza - tu błędnie Cikowski, 899); 1437 br.
Mikołaj, Stanisław, Marek i Wojciech z Bolesławia winni wydzielić
stryjowi Mikołajowi pleb. w Dziekanowicach połowę dóbr w
Bolesławiu, Krzykawie i K. pod zakładem 200 grz. Do działu winni
włączyć ich konie, broń, pasy, płaszcze i gotówkę; tenże
pleban oświadcza, że chcąc wziąć od ww. bratanków dział,
winien dać im do podziału konie, rogaciznę, gotówkę i srebro
oraz zapłacić połowę z 40 grz. długu na dobrach; Mikołaj z
Bolesławia poręcza za młodszego br. Jana, że będzie przestrzegał
podziału; Stanisław, Marek i Wojciech poręczają podobnie za
młodszego br. Kaspra; br. pierworodni (fratres germani primogeniti)
Mikołaj i Jan z Bolesławia zeznają, że w wyniku podziału dóbr z
młodszymi braćmi Stanisławem, Markiem, Wojciechem i Kasprem
Mikołajowi i Janowi przypadła jedna część a młodszym dwie cz. w
Bolesławiu, Krzykawie i K. z przyległościami. Gdyby cokolwiek nie
zostało jeszcze podzielone, mają to uczynić pod zakładem 100 grz.
(ZK 11 s. 245-7);
1439 Mikołaj kan. kielecki, pleb. w Dziekanowicach i dz. w
Bolesławiu aprobuje powyższy podział, a ww. br. Mikołaj Bałek i
Jan odstępują mu połowy swych dóbr dziedz. w Bolesławiu,
Krzykawie i K. ; Kasper z Bolesławia zastawia za 75 grz. br.
Stanisławowi z Bolesławia cz. w Bolesławiu, K. i Krzykawie (in
Krzycawy); Wojciech z Bolesławia zastawia za 75 grz. temuż br.
Stanisławowi cz. w Bolesławiu, K. i Krzykawie (in Krzicawy,);
1440 Jan z Będkowic oraz Jan i Mikołaj z Pękowic zobowiązują
się stawić przed sądem grodzkim krak. Piotra i Mikołaja z K. pod
zakładem 60 grz. (GK 6 s. 561;
7s. 5); 1444 Florian z Błędowa zastawia za 4 grz.
Bartoszowi z K. kmiecia z Błędowa Szymona zięcia Latosza z
wszystkimi pr. i robociznami (GK
8 s. 842); 1445 → p. 2.
1446 Stanisław z K. [h. Wąż], s. Bartosza (GK
9 s. 486); 1446 Florian z Błędowa zastawia za 5 grz.
Stanisławowi s. Bartosza z K. połowę czynszu 1 1/2 kopy gr na
kmieciu Kluczku z łąką zw. Kozłowska w Błędowie (GK
9 s. 486); 1448 Stanisław [Marciszowic] z K. składa
protest przeciwko Bartoszowi z K. o niestawienie w określonym
terminie arbitra. Szkoda 30 grz. (ZK
13 s. 210-1); Stan. Krzykawski w ciągu 2 tygodni winien
oczyścić się z zarzutu Jakuba Wężyka z Giebołtowa o kradzież
dwóch koni przysięgą 6 świadków z 3 herbów i swoją własną,
zgodnie z postanowieniami zjazdu piotrkowskiego. Paweł Parczowski
poręcza za Stanisława, że pod zakładem 60 grz. zachowa pokój z
Jakubem Wężykiem, Janem Cianowskim i Bartoszem z K. oraz stawi się
w sądzie; w ww. sprawie przysięgają: ze strony ojca Stanisława
Mikołaj z Damic i Mikołaj z Łęk [nie zid.] h. Wężyk zaw.
Zachorz, ze strony matki Piotr i Mikołaj z Chechła h. Ostrew zaw.
Glezyna a ze strony babki Czanak z Owczar i Paweł z Parcz h. Ostoja
- tu błędnie Cikowski, ; 1449 Mikołaj z K. h. Wąż, zaw. Zachorz,
świadkuje ze strony babki ojczystej w wywodzie szlach. Jana z
Dulowej (SP 7/2, 930);
1451 → Kantorostwo; 1454 → p. 2; 1456 Marcin z Błędowa
sprzedaje za 15 grz. Mikołajowi z K. wszystkie cz. w Błędowie (ZK
14 s. 204-5).
1457-9 Jan z K. [h.
Wąż], s. Bartosza ż. Anna ; 1457 → p. 6; 1468 Jan Halsz [sołtys]
z Jerzmanowic zeznaje, że Jan, Mikołaj i Anna ż. Andrzeja Krezy
dzieci zm. Frokstena de Tarnowycze [nie zid.] spłaciły go z jego
dóbr macierzystych Bolesław, K. i Krzykawa, z których ustępuje.
Umarza i anuluje wszystkie dok. jakie może mieć do tych dóbr; Anna
ż. Andrzeja [Krezy] z Zawady zapisuje mężowi 100 grz. na cz. w
Bolesławiu, K. i Krzykawie tytułem kosztów, jakie poniósł,
uwalniając te dobra, i daje mu je do czasu spłacenia tej sumy (ZK
17 s. 500, 566);
1470-1 tenże Kreza pozywa Stanisława z K. o 3 grz. ponieważ
nie stawił się on na termin w celu uwolnienia się z poręki (ZK
16 s. 623, 664); 1471 Jadwiga ż. Jana Dobrosława z
Będkowic pozywa br. Stanisława s. zm. [karta urwana - zapewne
Marcisza] z K. (ZK 16 s. 665).
1471- zm. przed 1495 Franciszek z K. br. stryjeczny Stanisława
z K. (GK 19 s. 499; 24 s. 995);
1471 → p. 2; 1476 Stanisław z K. wyznacza ż. Annie c. Grzegorza z
Radwanowic po 10 grz. posagu i wiana na połowie dóbr w K. (ZK
18 s. 252);
1477 Andrzej Kreza z
Zawady jako opiekun swych dzieci Jana i Katarzyny oraz jego szwagier
Jan z Bolesławia, poręczając za br. Mikołaja, oświadczają, że
podzielą dobra dziedz. w Bolesławiu, K. i Krzykawie pod zakładem
100 grz. i wpiszą podział do ksiąg ziemskich (GK
20 s. 498); z podziału dóbr Janowi i Katarzynie przypada
w Bolesławiu 10 kmieci: Piotr Miodarz, rola Janczowska, na której
siedzi podwójci Grzegorz, rola Andrzejkowska, Paweł, Grzegorz, Mik.
Osuch, Andrzej Rogalec, Stan. Nowak, Ambroży, Piotr Gwóźdź oraz
role: Rokicza w Klinie za lipami (za lyppmi), Grodzisko i Góra za
stawem z lasami zw. Łękawy i Uście, ciągnąca się aż do drogi
wiodącej do łąki plebana w Sławkowie przez → Karczmiska i Łęg
za siedliskiem Grzegorza, ponadto następujące łąki: Połowiczata,
Okrągła, Piecówka, Uście, Plechcińska [dziś pole Pleścińskie
w Bolesławiu - UN 11 s. 7] z drzewami czyli lasami, ogród przy
stawie, jezioro wzdłuż prawej strony drogi ze wsi do Olkusza,
sadzawka nowa w lesie czyli Na Piecówce (Napyeczowce), sadzawka
Księży Staw (Xanszy staw Szadzawka) k. wsi powyżej, trzecia cz.
karczmy i młyna. Jan i Mikołaj otrzymują kmieci i zagrodników:
Jakuba Pankela kmiecia, Jana Konopkę zagr., Pawła Konopkę, Stan.
Czaję, Jana Żyda, Stan. Boczka, Stan. Kozwola i rolę Dołęgowską,
Jakuba Osucha, Marcina zagr., Stan. Plichtę zagr., Tomasza kmiecia,
Maćka Zapałę, Jana Gawrona, Macieja Malika i kmieci: Stan. Pacynę,
Wojciecha, Bartocha, Mik. Radlaka i Piotra Krzącieża (Krzanczesz),
opustoszałą rolę zagrodnika, pozostałe dwie cz. karczmy i dwie
cz. młyna oraz ogród k. Pacyny (Paczina), ponadto następujące
role: 1-szą rozciągającą się od Krążka2
wzdłuż wielkiej drogi, 2-gą U lipek (V lyppek)3,
3-cią Biedziowską, a wreszcie 4-tą nie zastawioną rolę w szlach.
wsi K. (in villa terrigenarum Krzykawa), wielką sadzawkę Pod
Grodziskiem (Podgrodzyszkem) i inną k. młyna, jezioro zw. Ujków
[dziś cz. Bolesławia nosi nazwę Ujków] i sadzawkę w górze wsi z
lasami zw. Laski (Laszky)4
w granicach z dawna ustalonych, inny las krzykawski, jodłowy
i dąbrowa, tak jak go od dawna posiadali, całe Bagno Podjeziory
(Bagno totum Podiezory), łąki: Wlaskoty (Vlaszkoty), Chobierzyn w
lasach, które przypadły dzieciom Andrzeja Krezy, Brzezie, Osie
(Osszye), Przetacz, Stoliska, pole ,,prasserzygej”. Bagno za
wzgórzem karczemnym (post montem thaberne), Bartna ćwierć
(Barthnaczwyercz), Góra k. Krzykawy.5
Te zaś łąki, leżące między lasami Jana i Katarzyny, które
przypadły Janowi i Mikołajowi, winny być użytkowane jak dawniej
bez wycinania drzew owocujących i wielkich. W Bagnie Pod Jeziory,
przypadającym ww. braciom, Andrzej Kreza i jego dzieci winni mieć
wolny wyrąb drzew potrzebnych na roszty czyli szychty (ad roszthy
alias schychti). Kmiecie obu stron winni latem podzielić przełogi,
położone powyżej ww. ról. Dwór Jana i Katarzyny winien być
spłacony wedle przypadających na strony części (ZK
18 s. 317-8);
1479 Stanisław z K. zastawia Krzystanowi z Olkusza za 10 fl.
węg. łan czyli rolę w K., na której siedzi [kmieć] Mikołaj
alias Kołodziej (GK 20 s.
1066-7); 1480 Stanisław z K. zastawia za 3 fl. węg.
Wojciechowi z Błędowa łąkę w Mykawie nad rz. Białą [Przemszą]
między łąkami Bolesławską i Franczka (GK
21 s. 216).
1483-6 Jan z K. [h. Wąż], s. Stan. Marciszowica ); 1483 tenże
zastawia za 12 fl. węg. uczc. Maciejowi wójtowi dziedz. w Sławkowie
cz. w K. (GK 21 s. 928-9);
1484 Jan s. Stanisława alias Marciszowica z K. zastawia za 30 fl.
węg. Janowi alias Kukli z Błędowa cz. w K. (GK
21 s. 1085); 1486 Jan z K. sprzedaje za 80 fl. węg. temuż
Kukli cz. w K. z folwarkiem i dworem w K., która jest od dawna
oznaczona i wymierzona. Jan z K. winien wpisać transakcję do ksiąg
ziemskich krak. pod zakładem 80 fl. (GK
22 s. 540); 1495 Mikołaj z K. zeznaje, że Barbara ż.
Pawła sołtysa z Wysokiej [nie zid.], c. zm. Franciszka z K.,
zapłaciła mu 3 grz., za które miał zapisaną przez Franciszka
rolę w K. (GK 24 s. 995).
1509-21 Jan Krzykawski dz. cz. K., ż. Zofia ; 1509 Jan Jawor
zwalnia Jana Krzykawskiego z P. K. ze sprawy o dobra w K.,
przyrzeczone mu przez króla z powodu nieobesłania wyprawy wojennej,
ponieważ udzielił mu on satysfakcji (AKP
9, 686); 1521 Salomon, Szymon Krzykawski zw. Wygan dz. cz.
K., ż. Katarzyna; tenże Salomon przeciwko Annie Krzykawskiej
[siostrze stryjecznej Jana Krzykawskiego i] ż. uczc. Marcina z
Błędowa (ZK 22 s. 367-8);
1526 Grzegorz dz. z K. zeznaje, ze zapisał za 8 grz. Wojciechowi zw.
Papaj z Chechła 1/3 ojcowizny w Chechle (ZK
27 s. 172-3); 1549 Michał Krzykawski dz. cz. K. zeznaje,
że wydzierżawił na 3 lata za 18 fl. rocznie szl. Jodokowi Glarzowi
mieszcz. krak. swą cz. K. z wyjątkiem karczmy zw. Barycz i stawu k.
tej karczmy; Andrzej Kreza z Bobolic sprzedaje za 2700 fl. Marcjanowi
Chełmskiemu chor. krak. swe dobra dziedz. tzn. role folw. z
sadzawkami, polami i lasami czyli połowę wsi Bolesław i całą
Zawadę oraz cz. K. czyli lasy (ZK
31 s. 1453-4, 1457-61).”
(…)
„6. 1406 Michał s. Wawrzyńca z K. przyjęty do pr. miej.
krak. (Kacz. 1769); 1410-6 Piotr s. Mikołaja z K., kleryk i prok.
konsystorza krak., od 1416 student Ak. Krak. (SP 7/2, 1395; KK 1,
192; OK 4 s. 51-2, 78; Ind. s. 252); 1422 Marcisz z K. stawił się
w sądzie nadwornym pod nieobecność Stan. Siwoty, którego pozwał
o podpalenie i 60 grz. szkody. Marcisz chciał go pozwać najpierw
przed sąd ziemski, lecz ten stwierdził, że woli odpowiadać przed
sądem grodzkim, w wyznaczonym terminie jednak się nie stawił,
ponieważ zbiegł. Woźny zeznał, że Marcisz tego właśnie dnia
gotów był być sądzonym, więc sąd wyrokuje na jego korzyść
(GK 1 s. 695); 1429 przezorny Marcin Krzykawski mieszcz. sławkowski
(SP 2, 2291).” [14]
„
1457 Jan z K. oskarża o 60 grz. z powodu haniebnego
uwięzienia Katarzynę z Zagórza, ponieważ zakuła go w łańcuchy
i uwięziła nie chcąc przyjąć poręki. W tej sprawie woźny
zeznał, że chciał przesłuchać uwięzionego i zakutego w łańcuchy
Jana, a następnie go aresztować, lecz nie został przez Katarzynę
wpuszczony do wieży. Poznał jednak Jana po dźwięku łańcuchów,
które z niego zdejmowano, więc wzywał go po imieniu a ten odezwał
się, że siedzi związany pod wieżą, i woźny przesłuchał go
przez zamknięte drzwi (GK 13 s. 599-600).” [14]
8. Pozostałości drewniano-ziemnej rezydencji obronnej,
wzniesionej w 2 poł. XIII i funkcjonującej do końca XIV w. (S.
Kołodziejski, Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na
terenie województwa krakowskiego, Kr. 1994 s. 152-3 - tu
wcześniejsza literatura).WB
1 Z jego przezwiskiem może ma związek nazwa pola
Radlica w K. - UN 11 s. 53.
2 Dziś tę nazwę nosi cz. wsi Podlipie ok. 2 km na SW
od Boleslawia. Następna wiadomość o Krążku pochodzi z 1564 r. z
zachowanej dopiero od poł. XVI w., księgi urzędu żupnego
sławkowskiego gdzie wzmianka o prowadzonych „na Krążku i na
Krzykawie” pracach górniczych w sztolniach ołowiu (K. Kozłowski,
Kopalnie klucza sławkowskiego, Biblioteka Warszawska, 48, 1889, t. 2
s. 64 i mapa; D. Molenda, Górnictwo kruszcowe na terenie złóż
śląsko-krakowskieh do poł. XVI w., Wr. 1963 s. 183). J.
Wyrozumski, Fragmenty księgi urzędu żupnego sławkowskiego z l.
1557-1575, Studia z Dziejów Górnictwa i Hutnictwa, 14, Wr. 1970).
3 Z tą nazwą może ma związek dzisiejsza osada
Podlipie, 2 km na SW od Bolesławia, w której są pola Lipie - UN 11
s. 122.
4 Dziś cz. Bolesławia nosi nazwę Laski - UN 11 s. 6.
5 Obiektów tych nie udało się zid., nie wiadomo też
ilu z wymienionych w drugiej cz. działu kmieci pochodziło z
Bolesławia, a ilu z K. lub Krzykawy.
© 2010-2016 Instytut Historii Polskiej
Akademii Nauk” [14]
Uzupełnia ten wykaz Olgerd
Dziechciarz. [12]
Gdy „Michał Krzykawski dziedzic części Krzykawki
wydzierżawił w 1549 r. na 3 lata za 18 florenów rocznie
szlachetnemu Jodokowi Glarzowi mieszczaninowi krakowskiemu swoją
część wsi, z wyjątkiem karczmy zwanej Barycz i stawu przy
karczmie (...) a „Andrzej Kreza z Bobolic sprzedał za 2700
florenów swoje dobra w Bolesławiu (połowa wsi), Zawadzie i las w
Krzykawce chorążemu krakowskiemu Marcjanowi Chełmskiemu” (...)
„od tej pory dobra te na kilka pokoleń przypadły rodzinie
Chełmskich (dziadek, syn i wnuk nosili to samo imię Marcjan i z
czasem zaczęli sprzyjać nowinkom religijnym, choć przecie
ufundowali też pierwszy kościół w Bolesławiu).” (...)
„Wiemy,
że w 1645 r. mieszkało tu 8 poddanych. Podlegała wówczas
Krzykawka parafii w Sławkowie. Wikariusz obsługujący wieś
mieszkał w Sławkowie.” [12]
„Wedle daty wyrytej na belce sufitowej, w 1724 r., czyli w
czasach, gdy Bolesławiem i okolicą władali Remiszewscy, powstał
tutejszy dworek. W 1759 dworek i wieś trafiły w ręce Tomickich. W
1783 r. władał nią Józef Tomicki, burgrabia krakowski, a w 1790
r. Michał. Tomiccy sprzedali Krzykawkę w 1802 r. Felicjanowi
Łęskiemu.” [12]
******
Krzykawa i Krzykawka Pr./Glk. p. Bolesław..
„1448. Stan., 1459.
Mik. h. Wężyk Ul. 388. 391.
1509. Jan Krzykawski de
Parva Krzikawa 1->. 364.
(...)
także Krzykawsklch h.
Trąby Ns. - 1\1. Gal. 11 b)”
[Nie jest jasne czy wymieniani w herbarzach inni
Krzykawscy (herbu Trąba) pozostają w stosunkach krewniaczych z
„naszymi” Krzykawskimi – przyp. mój.]
Po połowie XVI wieku nie mają więc już wsie
Krzykawa i Krzykawka dalej nic wspólnego z rodziną Krzykawskich,
ale jej reprezentanci stale „widoczni są” w wielu
miejscowościach naszego regionu, należąc przeważnie do stanów
włościańskiego i mieszczańskiego.
*******
6. Dworek w Krzykawce (XVIII w.)
(źródło: Internet, str.:
https://kropka-.flog.pl/wpis/1766294/dworek-w-krzykawce)
Rodzina
Krzykawskich z Krzykawy i Krzykawki koło
Olkusza „trzymała” więc wymienione wsie (tzn ich
części) około dwóch i pół wieków, po czym przejęli je
inni właściciele (w tym biskupi krakowscy), ale „nazwisko
na naszym terenie do dziś pozostało”.
Często poświadczone
tutaj są ich kontakty z dziedzicami podobnych, przeważnie
drobnoszlacheckich i pobliskich wsi, np.: Bolesława, Chechła,
Będkowic, Parcz, Błędowa, Zawady itp., ale też z mieszkańcami
miast, albo przedstawicielami duchowieństwa. Tradycyjnie,
szczególnie te ostatnie „kontakty” obfitowały często w
niezwykle ostre spory i zatargi natury majątkowej.
W wiekach
późniejszych (i w czasach zaborów) dawne rodziny ubogiej szlachty,
nierzadko własnoręcznie uprawiające swoje grunty, pod względem
społecznym spadały przeważnie do klasy włościańskiej, o ile nie
były w stanie „wylegitymować się ze swojego szlachectwa”.
Już od wieku XV i wiekach następnych, aż do XVIII, zamieszkiwali
więc różni Krzykawscy w miastach (np. Sławków, Miechów, czy
Olkusz) oraz w innych, pobliskich miejscowościach [Geneteka], jako
zwykli ich mieszkańcy. Bardzo licznie już w XVII wieku występują
reprezentanci omawianej rodziny w miastach i wsiach regionu
krakowskiego, np. w: Miechowie, Falniowie, Książu Małym i Wielkim,
Olkuszu i innych. Przez ponad dwa wieki mogli niektórzy z nich
funkcjonować w majątkach ziemskich jako dzierżawcy lub dworscy
oficjaliści itp.
Przypisy i
Bibliografia:
[1].
M.
Z. Wojciechowscy, Polska Piastów, Polska Jagiellonów, Dr. św.
Wojc., 1946 ( PPPJ )L.
[2]. Mały słownik kultury dawnych Słowian, pod red.
L. Leciejewicza, W.P.,
Warszawa 1972 ( MSKDS
)
[3]. J. Roszko, Kolebka Siemowita, Iskry, Warszawa 1980
[4]. T. Gajl, Herby szlacheckie Rzeczypospolitej
Obojga Narodów, POZKAL, Gdańsk 2003
( HSRON )
[5]. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i
innych krajów słowiańskich, pod red.
B. Chlebowskiego, F.
Sulimierskiego, W. Walewskiego i J. Krzywickiego,
nakł. Autorów, druk.
„Wiek”, Warszawa 1880 – 1902 ( SGKP ) oraz
[6]. S. Górzyński, J. Kochanowski, Herby szlachty
polskiej, Wyd. U. W. „Alfa”, Warszawa
1994 ( HSP)
[7]. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk (red. - praca
zbiorowa), Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego,
dwa tomy, PWN, Warszawa,
Kraków 1978 ( DORO )
[8]. W. Staśkiewicz (red. - praca zbiorowa),
Społeczeństwo polskie od X do XX wieku,
Książ. i Wiedza,
Warszawa 1988 ( SP )
[9]. Słownik nazwisk współcześnie używanych w
Polsce, pod red. K. Rymuta, Inst. Jęz. Pol.,
P.A.N., wersja
internetowa (Rym.)
[10]. Polska – moja ojczyzna, Encyklopedia (...), pod
red. J. Marciszewskiego, W. P.,
Warszawa 1979 (PMO – E)
[11]. Derwich, M. Cetwiński, Herby, legendy, dawne
mity, Kr. Ag. Wyd. Wrocław
1989 ( HLDM )
Wikipedia – encyklopedia internetowa i inne źródła
internetowe, np. „Geneteka”
Uwaga:
Wolno kopiować i cytować pod warunkiem
podania źródła i autora
