niedziela, 2 lutego 2020

Drobne rycerstwo średniowieczne

25. Boguccy zapomniani i Salomon herbu Łabędź z Bogucina:

1. Pochodzenie i występowanie rodziny


Nazwisko Bogucki, wg normalnych zasad gramatycznych powstawało każdorazowo w średniowieczu od nazwy wsi: Bogucice (w pow. pińczowskim nad Nidą i wielickim nad Rabą) oraz Bogucin (w lipnowskim, płońskim i inne), a w naszym regionie Bogucin w pow. olkuskim gmina Rabsztyn. Źródła historyczne podają niewiele informacji o przedmiotowej wsi . [5]

Herbarze polskie wymieniają kilka rodzin tego nazwiska różnych herbów, a to: Abdank, Dębno, Krzywda, Rawicz, Ślepowron, , Radwan, Szeliga i Topór, nie wymieniając jednakowoż żadnej rodziny Boguckich z Bogucina olkuskiego. Jest jednak oczywistym, iż w czasach nie ujętych przez źródła jacyś rycerscy właściciele przedmiotowej wsi istnieli (o czym świadczy jej nazwa) i należało by rodzinę tę określać jako „ongiś drobno rycerską”, której klejnot w przeciągu wieków uległ zapomnieniu.. [4] [6]

Słownik nazwisk polskich Kazimierza Rymuta, według danych z lat 90-tych ub. wieku,
wymienia w Polsce 9726 osób noszących nazwisko Bogucki, ale są to wszystko Boguccy z innych terenów. [9]

Jako wieś, należał już Bogucin koło Olkusza w czasach „przed Długoszowych” do dóbr klasztornych, jednak są wzmianki w źródłach historycznych wyraźnie stwierdzające, że cała ta wieś była we wcześniejszym średniowieczu w posiadaniu rycerskich właścicieli.

W czasach Długosza należała do krakowskiego mieszczanina i szlachcica Salomona herbu Łabędź (nobilitacja ??) [patrz dalej [13]]. Zagadkowo jednak przedstawia się zarówno sprawa pierwszych właścicieli przedmiotowej wsi, jak i wymienionych przez źródła dalszych.
[*]

Nazwa miejscowości, wg gramatycznych zasad nazewnictwa, oznaczała pierwotnie „gródek Boguty” (nieznanego nam ze źródeł historycznych rycerza o imieniu „Boguta” czyli „Bogusław lub tp.”) i funkcjonowała zapewne jeszcze przed lokacją samej wsi, ale kim mógłby ów Boguta być w historycznej przeszłości – nie wiadomo. Teoretycznie więc, potomkowie owego rodu mogli by już nazywać się „z Bogucina”, czyli Boguccy. Jakiego oni jednak mogli być herbu (bo w tamtych odległych czasach mało który rycerz pieczętował się już klejnotem) – nie wiadomo. Nie wiadomo również, gdzie ów „domyślny” gródek był zlokalizowany (zapewne na jakimś wzgórzu, ale w pobliżu ewentualnego źródła lub cieku wodnego). Jednak wyżej przytoczone przeze mnie wywody są tylko hipotezą.


1. Typowy gródek rycerski (tzw „stożek”) (źródło: autor Wojciech Maniak,


Zagadnienie ewentualnie używanego dawniej przez nich herbu (o ile go już mieli) jest więc dzisiaj niejasne. W związku z informacją Długosza o krakowskim mieszczaninie-szlachcicu Salomonie herbu Łabędź, jako właścicielu Bogucina, można by założyć, że zwyczajem drobnego rycerstwa mogli „Boguccy” przyjąć „sztucznie” taki właśnie herb, ale przypuszczenie to nie jest poparte żadnymi dowodami, a ponadto, jakiekolwiek ich związki krewniacze z w/w są raczej mało prawdopodobne. [*]
 

2. Herb i zawołanie (?)


Herbowy ród Łabędziów, najbardziej rozpowszechniony był w ziemi krakowskiej i sandomierskiej. Herb Łabędź przedstawia w polu czerwonym łabędzia srebrnego.
W klejnocie ma takiego samego łabędzia. [4] [6]

Znane są średniowieczne pieczęcie tego herbu, np.: 1257 Adama Lenartowicza, kasztelana krakowskiego, czy pieczęcie możnowładczego rodu Duninów. Pierwsza zapiska sądowa wymieniająca herb Łabędź pochodzi z 1406 roku. Herb występuje w „Klejnotach” Długosza, Herbarzu Złotego Runa i in.


2. Herb Łabędź (czyżby ewentualny [?], były herb „Boguckich” [?]) (źródło: „Wikipedia”)


    3. Gniazdo rodziny „Boguckich”
Rodowym gniazdem domyślnych „Boguckich” z olkuskiego byłaby więc (jak to już wyżej wspomniano) wieś Bogucin w pow. olkuskim woj. krakowskiego.
O miejscowości tej informacje odnajdujemy w różnych historycznych źródłach. Dosyć oszczędnie mówi o niej praca zbiorowa polskich historyków, sukcesywnie wydawany przez PAN „Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu”, który pod hasłem Bogucin podaje: [14]

„BOGUCIN
(1243 Bogucin, 1273 Bogehim z DHn. 7, Bogucino, Bogucyn, Bogudzyn) 3 km na N od Olkusza.
1492 n., 1581 pow. krak. (RP s. 173, ŹD s. 30); 1470 n. par. Olkusz (DLb. 2 s. 199).
Własn. kl. Cyst. w Mogile, później szlach., następnie król. w stwie rabsztyńskim. 1243 Bolesław Wstydl. uwalnia dobra kl. w → Mogile, m. in. B., od budowy grodów i wypraw poza ziemię krak., z obowiązkiem jednak udziału w wojnie obronnej, od stróży, przewodu, z wyjątkiem przewodu ryc., mianowicie przewozu mąki, dziczyzny, ryb, więźnia skutego i złota oraz nadaje imm. sąd. (Mog. 18); 1266 tenże potwierdza przyw. z 1243. Interpolacje dotyczą zwolnienia od: powozu, stanu, narzazu w postaci krowy i owcy i od bobrowego, opuszczone jest wyliczenie wypadków, w których ludzie klaszt. są obow. do przewodu ryc. (Mog. 27 interpolowany); 1273 tenże bierze w opiekę kl. w → Mogile z wszystkimi dobrami, m. in. z B. za Przeginią (Mog. 32); pewni rycerze krak. idąc za radą bpa Pawła [z Przemankowa] wyruszyli „cum tota potencia sua” do ks. opolskiego Władysława. Jednakże ks. Bolesław [Wstydl.] wysławszy wojsko przytrzymał ich na polu k. B. i w stoczonej 2 VI silnej walce wielu z obu stron poległo (MPH 2 s. 841-2; 3 s. 175; DHn. 7 s. 182-4); 1291 Wacław król czeski potwierdza przyw. Leszka Białego z 1225 zatwierdzający kl. w → Mogile posiadanie m. in. B. za Przeginią i nadający zwolnienia od pewnych ciężarów oraz imm. sądowy (Mog. 4, transumowany przyw. z 1225 falsyfikatem z końca XIII w.); 1294 tenże zezwala kl. w → Mogile lokować na pr. niem. szereg wsi, m. in. B. (Mog. 42); 1315 Jan zw. Ursus pleb. z Mstyczowa rezygnuje na rzecz kl. mog. z roszczeń do źrebu przyległego do wsi B. (Mog. 48);(...)” [14]



Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego pod red. Chlebowskiego i Sulimierskiego również bardzo lakonicznie wspomina zlokalizowaną w olkuskim miejscowość, mogącą być wg nazwy gniazdem ewentualnej miejscowej rodziny Boguckich.
„Wieś rządowa, pow. olkuski, gm. Rabsztyn, par. Olkusz. W 1927 roku było tu 35 dm. i 231 mk.” [5]

Jako wieś „rządowa”, czyli dawniej królewska, wieś Bogucin należąca wcześniej do dóbr rycerskich, popadła w zachłanne ręce klasztoru mogilskiego już 1273 roku. (!!!) Jednak przed 1315 rokiem część tej osady była (jeszcze – przyp. mój) w rękach prywatnych (…) natomiast w czasach późniejszych wieś przeszła do królewszczyzn skupionych przy zamku rabsztyńskim. [„Dzieje Olkusza...” [7]]

Informacje z „Dziejów Olkusza...” i „Słownika geograficzno-historycznego” przytacza także w swoim artykule w „Przeglądzie Olkuskim” z października 2015 r. Olgerd Dziechciarz. [15]

„Najważniejsze wydarzenie w dziejach Bogucina miało miejsce 2 czerwca 1273 r. W dniu tym na terenie wsi stoczona została bitwa między wojskami księcia Bolesława Wstydliwego a zbuntowanym wobec niego rycerstwem. Przypomnijmy, że były to czasy rozbicia dzielnicowego. Ze związku z Kingą Bolesław Wstydliwy nie miał potomstwa, gdyż związek ten był - jak mówią przekazy „non consumatum” (w trakcie wizyty w Polsce w 1999 r. papież Jan Paweł II wyniósł Kingę na ołtarze). Bolesław postanowił więc przekazać władzę nad najważniejszą dzielnicą krakowską księciu sieradzkiemu Leszkowi. Części szlachty się to nie spodobało stąd i bunt, któremu przewodził biskup Paweł z Przemankowa. W jednej z kronik czytamy (po łacinie), że wojska księcia Bolesława rozbiły na polach pod Bogucinem (Boguczin) buntowników, którzy zdążali w kierunku Opola, gdzie mieli zamiar połączyć się z wojskami księcia opolskiego Władysława, by wtedy razem z nimi wkroczyć do Małopolski. Inna wersja mówi, że oddziały buntowników zdołały już wcześniej dotrzeć do biskupiego Sławkowa, którym władał Paweł z Przemankowa lub nawet Opola i połączyć się z oddziałami księcia opolskiego. Bitwa pod Bogucinem byłaby więc stoczona w momencie, gdy buntownicy już wkroczyli do Małopolski. Jeszcze w październiku tego samego roku Bolesław Wstydliwy podjął odwetową wyprawę. W 1274 Bolesław Wstydliwy i Władysław opolski zawarli pokój; książę opolsko-raciborski zrzekł się pretensji do tronu krakowskiego, natomiast książę krakowski wyraził zgodę na korektę granic (zamianę ziemi chrzanowskiej, na tereny pomiędzy Skawą a Skawinką). Niestety, jak dotąd badania naukowe nie natrafiły na miejsce, w którym stoczono tę bitwę. Ewentualne badania archeologiczne obejmować musiałby duży obszar.

Usytuowana na wzgórzu wieś, co jest rzadkością, mogła - zdaniem archeologów D. Rozmusa i J. Rosia - stanowić jeden z elementów wczesnośredniowiecznego systemu obronnego - przesieki, o której istnieniu mają świadczyć takie nazwy jak: Zawada, Osiek, Ostrężnica (gm. Chrzanów), a dalej koło Bydlina: Zawadka i Krzywopłoty.”


3. Lokalizacja wsi Bogucin w olkuskim (źródło: Google Maps)


4. Krajobraz okolicy Bogucina współcześnie (widok z drona, u dołu zamek rabsztyński,
u góry przedmieście Olkusza i Bogucin)
    (źródło: Internet, You Tube, Zamek Rabsztyn, profil „drozdzuo”, link https://www.youtube.com/watch?v=WmDo4a0i2E0)

W związku z faktem, iż artykuł niniejszy traktuje przede wszystkim o domyślnej rodzinie Boguckich, a nie - założonego w 1225 roku klasztoru mogilskiego, nie przytaczam o tym kościelnym latyfundium bliższych, żadnych informacji. Dobra takie przechodziły na własność klasztoru często drogą nadań, ale niektóre drogą wymuszeń, darowizn i oszukańczych machinacji. [Wikipedia]


4. Najważniejsze gałęzie rodziny

Jak to już wyżej wspomniałem, dobra Bogucin w olkuskim od czasów najdawniejszych należały do dóbr rycerskich, ale już od XIII wieku notuje się tutaj własność klasztorną.
Informacje te oparte są częściowo na klasycznym źródle historycznym, które wymienia niezbyt szczegółowo późniejszych właścicieli Bogucina.
Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu [14]:
„1430 Andrzej z B. (GK 4 s. 55);
1470-80 dz. Salomon mieszcz. z Krakowa. Dzies. snop. i kon. z ł. kmiecych wart. 3 grz. plebanowi w Olkuszu (DLb. 2 s. 199);

1492 -3, 1498-9, 1508 pobór z B. w stwie rabsztyńskim z 4 ł.;
1494, 1496-7 pobór z 4 ł. (RP s. 173, 188, 34, 4, 334, 203, 66, 105);
1509 Zygmunt Stary zezwala Spytkowi z Jarosławia kaszt. krak. wybrać 2000 fl. na potrzeby wojny wołoskiej z zamku Rabsztyn i przynależnych mu wsi, m. in. z B. (MS 4, 9048);
1529 dzies. snop. wart. 10 grz. łącznie z Kluczami plebanowi w Olkuszu (LR s. 80);
1530 pobór w B. z 1 ł. (RP k. 3).”

© 2010-2016 Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk



Jak wynika z powyższego, bardzo skąpego wykazu [usunięto część sygnatur tekstów źródłowych – przypis mój], wymieniony tutaj rycerski właściciel Bogucina należał do rycerstwa raczej niebogatego, stale zagrożonego wypadnięciem ze stanu.
O wymienionym w 1430 roku „Andrzeju z Bogucina”, poza tą wzmianką nic więcej nie wiemy. Czy miał on jakiekolwiek związki krewniacze z wymienionym dalej byłym mieszczaninem krakowskim, Salomonem herbu Łabędź, również nic nie wiadomo.

Tradycyjnie, „kontakty” dziedziców Bogucina często obfitowały zapewne w ostre spory i zatargi natury graniczno-majątkowej z właścicielami klasztoru mogilskiego, Cystersami.(patrz wyżej).

Po tym czasie nie ma Bogucin już nic wspólnego z rodzinami rycerskimi , bo należy do niegrodowego starostwa rabsztyńskiego.

                                                            *******

Rodziny rycerskie z Bogucina pod Olkuszem „trzymały” więc wieś (oraz jej części jedynie około kilka wieków, po czym przejęli Bogucin starostowie rabsztyńscy, posiadając go aż do schyłku Rzeczypospolitej. O rodzinie Boguckich z tego terenu nikt więc już odtąd nie mógł mówić. Podobnie zresztą nie miała już dalszego ciągu rodzina po Salomonie z Bogucina.


5. Oblężenie zamku, miniatura średniowieczna (źródło: Wikipedia)


Internetowe źródło: Rody ziemiańskie XV i XVI wieku. T. 1, Małopolskie rody ziemiańskie, Krzepela, Józef nie podaje więc żadnych informacji o ewentualnym rodzie Boguckich z Bogucina olkuskiego [13] ,co koresponduje zresztą z brakiem takowych wzmianek w znanych nam herbarzach. O Bogucinie Krzepela podaje jedynie (za Długoszem):

„BOGUlCN Pr./Olk. p. Olkusz.
Dług. Salomon h. Łabędź mieszcz. krak. II. 195. 9.

    Poza tym, w innym źródle wymienia Krzepela jedynie Boguckich herbu Szeliga z Wielkopolski i Boguckich herbu Krzywda, Rawicz i Ślepowron z Mazowsza. [13]


Przypisy i Bibliografia:

[*]. Mógł nawet ów mieszczanin wywodzić się z pierwotnych właścicieli Bogucina (?), podobnie jak olkuscy mieszczanie Starczynowscy wywodzili się od pierwotnych właścicieli, jeszcze nie należącego do miasta Starczynowa. (patrz także str.: https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/piotr-salomon-salomonowic-h-labedz)


[1]. M. Z. Wojciechowscy, Polska Piastów, Polska Jagiellonów, Dr. św. Wojc., 1946 ( PPPJ )L.

[2]. Mały słownik kultury dawnych Słowian, pod red. L. Leciejewicza, W.P.,
Warszawa 1972 ( MSKDS )

[3]. J. Roszko, Kolebka Siemowita, Iskry, Warszawa 1980

[4]. T. Gajl, Herby szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, POZKAL, Gdańsk 2003
( HSRON )
[5]. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red.
B. Chlebowskiego, F. Sulimierskiego, W. Walewskiego i J. Krzywickiego,
nakł. Autorów, druk. „Wiek”, Warszawa 1880 – 1902 ( SGKP ) oraz

[6]. S. Górzyński, J. Kochanowski, Herby szlachty polskiej, Wyd. U. W. „Alfa”, Warszawa
1994 ( HSP)

[7]. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk (red. - praca zbiorowa), Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego,
dwa tomy, PWN, Warszawa, Kraków 1978 ( DORO )

[8]. W. Staśkiewicz (red. - praca zbiorowa), Społeczeństwo polskie od X do XX wieku,
Książ. i Wiedza, Warszawa 1988 ( SP )

[9]. Słownik nazwisk współcześnie używanych w Polsce, pod red. K. Rymuta, Inst. Jęz. Pol.,
P.A.N., wersja internetowa (Rym.)

[10]. Polska – moja ojczyzna, Encyklopedia (...), pod red. J. Marciszewskiego, W. P.,
Warszawa 1979 (PMO – E)

[11]. Derwich, M. Cetwiński, Herby, legendy, dawne mity, Kr. Ag. Wyd. Wrocław
1989 ( HLDM )

[12]. Wikipedia – encyklopedia internetowa i inne źródła internetowe






Uwaga: Wolno kopiować i cytować pod warunkiem
podania źródła i autora


Autor: o