czwartek, 15 czerwca 2017

Pradzieje Małopolski –

Paleolit górny - 4. Przybysze z południa kontra
                                               epigoni neandertalscy – krąg kultur
                                               oryniackich i kultura jerzmanowicka

 
Zespoły jerzmanowickie i oryniackie [1]



I. Informacje o kulturach:
 
Jak już pisałem w poprzednim artykule, genetycznie związane z podłożem kultur środkowopaleolitycznych o tradycji liściakowatej były epigonalne kultury neandertalskie wczesnego górnego paleolitu (kultura Ranis-Mauern faza późna i kultura jerzmanowicko-telmańska), które w przeciągu kilku tysięcy lat odeszły na południowy wschód. Stało się tak najprawdopodobniej wskutek szybkiego napływu wówczas do Europy z Bliskiego Wschodu nowej rasowo, bardziej współczesnej ludności typu Homo sapiens fossilis (patrz niżej), w wyniku czego ludność neandertalska została z Europy wyrugowana, eksterminowana, a nawet częściowo wchłonięta.

Kultura jerzmanowicko-telmańska rozwinęła się w interstadiale Hengelo zlodowacenia północnopolskiego Wurm na podłożu środkowopaleolitycznych kultur liściakowatych i trwała do późnego Wurmu (przesuwając się wówczas na Niż Rosyjski. [2]. Występowała wówczas także podobna kultura szelecka, ale z racji podobieństw, o niej nie wspominam. Jak do tej pory polscy badacze dysponują wyłącznie inwentarzami jerzmanowicko-telmańskimi z krótkotrwałych schronisk łowieckich (Jaskinie Nietoperzowa, Mamutowa, Łokietka, Koziarnia i inne). Charakteryzuje tę kulturę duży udział ostrzy liściowatych, używanych jako groty oszczepów, za pomocą których polowano często na dużą faunę jaskiniową (niedźwiedź itp.). [2]


I. Epigoni ludności neandertalskiej (źródło: Internet, Zdenek Burian, malarstwo)


A. Wiśniewski i M. Połtowicz-Bobak,

„Początki górnego paleolitu w Europie i Azji sięgają 45–40 tys. lat, natomiast jego schyłek przypada na 14–12 tys. lat temu. W tym okresie w Europie Południowej i na południowej Syberii pojawił się człowiek współczesny anatomicznie (Homo sapiens), który według jednej z teorii przybył z Afryki, natomiast według zwolenników koncepcji multiregionalnej mógł wykształcić się w Eurazji z gatunków archaicznych, które wcześniej zamieszkiwały ten rozległy obszar. Początki gatunku człowieka współczesnego, czyli Homo sapiens są nadal niedokładnie rozpoznane.” [1]

Przybysze z południa:
(starsza faza górnego paleolitu) [1]
„Ślady związane z pierwszym okresem kolonizacji Europy przez ludzi współczesnych określane są kulturą oryniacką (nazwa od miejscowości Aurignac, Francja). Rozprzestrzenienie ludności związanej z tą tradycją nastąpiło w kilku etapach, a punktu wyjściowego ekspansji należy szukać na terenach Bliskiego Wschodu. Osadnictwo rozprzestrzeniało się przez Bałkany, wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego oraz korytarza doliny Dunaju, ogarniając stopniowo środkową i zachodnią Europę. Proces ten, zapoczątkowany w Europie około 40 tysięcy lat temu, trwał przez około 5–7 tysięcy lat,doprowadzając do zajęcia przez ludność oryniacką całej Europy.

Według nowszych ustaleń na terenach Europy można znaleźć ślady dwóch różnych fal rozwoju kultury oryniackiej. Ślady pierwszej z nich, nazywanej „protooryniakiem”, widać głównie na obszarach śródziemnomorskich od Grecji po Hiszpanię. Pojedyncze stanowiska tej fali odkryto też w Bułgarii i Rumunii oraz w Dolnej Austrii. Charakterystycznymi narzędziami produkowanymi przez ludzi związanych z tą fazą kolonizacji Europy były drobne ostrza kamienne, stanowiące elementy narzędzi wykonywanych z surowców organicznych. Oczywiście ludność „protooryniacka” przyniosła ze sobą cały pakiet innowacji, m.in. ozdoby wykonywane z kości i muszli.

Nas bardziej interesuje druga fala rozprzestrzeniania się tej tradycji, zwana powszechnie wczesnym oryniakiem. Jest ona potwierdzona licznymi stanowiskami, znanymi z podgórskich i wyżynnych obszarów Europy Zachodniej, Środkowej i Wschodniej. Uważa się, że przybysze ci z czasem wyparli neandertalczyków, których refugia znajdowały się zapewne w kilku regionach Europy, np. na Półwyspie Pirenejskim. Najlepiej rozpoznane stanowiska wczesnego etapu osadnictwa znajdują się we Francji i Niemczech. Ludność oryniacka w kulturze materialnej zapisała się między innymi wyrobami z różnego rodzaju surowców skalnych, takich jak krzemienie i radiolaryty oraz rogowce. Większość narzędzi sporządzano z wiórów i wiórków albo z masywnych odłupków. W zależności od celów wykonywano nieco inne narzędzia. Dla przykładu, organizując wyprawy łowieckie, przygotowywano bardzo wydajne i niezawodne narzędzia kościane lub rogowe z krzemiennymi wkładkami, natomiast wykonując doraźne czynności w obozie postojowym, wykorzystywano proste narzędzia do cięcia, perforacji lub drapania.

Zdobywanie pożywienia, a także zajmowanie terenu odpowiadały wyżej opisanym standardom górnopaleolitycznym. Bardziej trwałe ślady osadnictwa, gromadzące pozostałości pobytu większej liczby osób, lub miejsca o charakterze symbolicznym skupiały się na obszarach krasowych, bogatych w różnego rodzaju naturalne schronienia. Ze stanowisk tych znane są naskalne przedstawienia figuralne lub geometryczne (np. Francja) oraz liczne przedmioty, wykonane z surowców mineralnych i organicznych, wyrażające trudne do odczytania obecnie komunikaty ze sfery ówczesnych wierzeń. Tereny Polski jak dotychczas nie dostarczyły pozostałości z wczesnej fazy kultury oryniackiej. Ocenia się, że najstarsze stanowiska są znacznie młodsze od pozostałości z Niemiec i Austrii, ponieważ obszary wysunięte na północ od Sudetów i Karpat położone były poza główną arterią rozprzestrzeniania się osadnictwa w tym czasie, której rolę pełniło dorzecze Dunaju.

Stanowiska oryniackie znane są zasadniczo z dwóch regionów: Małopolski (głównie rejon Krakowa) oraz Śląska. Ślady pobytu grup oryniackich na Śląsku reprezentowane są przez około dziesięć stanowisk, koncentrujących się w Masywie Chełma (w pobliżu Góry św. Anny) oraz na Płaskowyżu Głubczyckim (ryc. 15). W rejonie Masywu Chełma odkryto, jeszcze przed wybuchem II wojny światowej, kilka stanowisk określonych jako oryniackie.” [1]


I.B. Ludzie kultury oryniackiej (źródło: j.w.)


1.C. Szlaki rozprzestrzeniania się człowieka oryniackiego w Europie (źródło: Internet, str.: https://prapomorze.blogspot.com/2012/04/kultury-pierwotne-na-pomorzu.html)


I.D. Czaszka kobiety oryniackiej z Predmosti (Morawy) (źródło: Internet, str.: http://s1.zetaboards.com/anthroscape/topic/4424854/1/

„Osobno należy potraktować jedyne tego rodzaju w Polsce znalezisko fragmentu czaszki ludzkiej (kaloty) z Siemoni koło Będzina (już poza Górnym Śląskiem). Został on znaleziony w piaskowni/żwirowni w 1955 roku. Niestety, dokładna pozycja stratygraficzna nie jest znana. Badania antropologiczne pozwoliły stwierdzić, że czaszka należała do osoby w wieku ok. 25 lat (mężczyzna?). W ostatnim czasie wykonano rekonstrukcję jej brakujących części. Do niedawna przypuszczano, że szczątki ludzkie należały do twórcy kultury materialnej górnego paleolitu, ale ostatnie analizy radiowęglowe wskazują na jej holoceński wiek.” (?) [1]


I.E. Czaszka oryniacka (?) z Siemonii koło Będzina na Śląsku (źródło: Internet, str.:


I.F. Pan sytuacyjny znaleziska (źródło: j.w.)


Ludność kręgu oryniackiego zajmowała tereny bardzo zróżnicowane. Zasiedlała chętnie wysoczyzny lessowe zajmując punkty silnie eksponowane (np. Kraków-Góra Bronisławy, Sowiniec, Piekary, Kraków-ul. Spadzista), często odległe nawet od cieków wodnych, co sugeruje znajomość metod gromadzenia wody. Spotykamy osadnictwo tundrowe oraz stepowe i leśne. Zakładano obozowiska otwarte, z tradycyjnymi szałasami-namiotami, a nawet budowlami ziemiankowymi, jak i jaskiniowe, trwałe i sezonowe. Praktykowano przede wszystkim myślistwo. Polowano intensywnie na mamuty, nosorożce włochate, hieny, niedźwiedzie jaskiniowe, jelenie, tury/żubry, konie, koziorożce, renifery i inne. W kulturach oryniackich występują początki sztuki. [2] Typowe zespoły oryniackie znamy w Polsce np. z Krakowa-Zwierzyńca i Piekar.

Podobny typ gospodarowania reprezentowały w późniejszych, chłodniejszych okresach Wurmu kultury tylczakowe (Pawvlovska, willendorfska, kostienkowsko-awdiejewska [wschód Europy] i in.), w Polsce pokrewne słynnym pavlovskim znaleziskom czeskim (np. w środowisku tundry i tundry parkowej wielosezonowe kostienkowsko-awdiejewskie obozowiska „łowców mamutów” z Krakowa-ul. Spadzista, niemniej słynne niż czeskie z Predmosti i Pavlova), o czym będzie jeszcze wspominał dalszy artykuł. [2]



Muzea Pradziejów Małopolski i inne:


II. Inwentarze i znaleziska luźne:




























1., 1B., 1C. i 1D. Jaskinia Mamutowa Wierzchowie (Małopolska) (źródło: [4])















 2. i 2B. Jaskinia Mamutowa – liściak (Małopolska) (źródło: [5] oraz plakat)














3. i 3B. Kości z Jask. Nietoperzowej (niedźwiedź) (Małopolska) (źródło: [6])


4. Wyroby krzemienne oryniackie: Kraków i Przeginia (Małopolska)
   (przypadkowe znaleziska luźne) [3]















5. i 6. Zespoły oryniackie Aurignac i Krems (Francja i Austria) (źródło: [7])





























7., 7B. i 7C. Sposób oprawy podobnych narzędzi krzemiennych (źródło: [8])



8. Zasięg późnego kręgu neandertalskiego (źródło: [2] str. 116)
 

9. Zasięg nowych kultur oryniakoidalnych (źródło: [2] str.132)





10. Zasięg górnopaleolit. kultur tylczakowych (źródło: [2] str. 152)


III. Datowanie:
 
Podając za Kozłowskimi można określić wiek znalezisk kultury oryniackiej w Polsce na ok. 28 do 25 tysięcy lat pne. [2]




11. Miejsce w tabeli stratygraficznej (źródło: przypis [2], str. 21)



Przypisy:



[2]. Kozłowski J. K., Kozłowski St. K., Epoka kamienia na ziemiach polskich, PWN, Wa-wa 1977

   Kozłowski J. K., Kozłowski St. K., Pradzieje Europy od XL do IV tys. p.n.e., PWN, Wa-wa 1975.

[3]. PMA Kraków. Przypadkowe znaleziska luźne. Artefakty znalezione w okolicy Krakowa: 1). i 2). 1978 r., Kraków-Las Wolski, teren ogrodu zoologicznego, stanowiący pod względem geologicznym wierzchowinę jurajską, rauracką. Artefakty występowały powierzchniowo, w warstwie żółtej glinki lessowej, częstej w okolicach Krakowa, być może pochodzą z głębszych warstw (przemieszanie osadów). Jak podaje J.K. Kozłowski, wszelkie krzemienie występujące w nawianych warstwach lessu, musiały być tam porzucone przez człowieka, są więc tam jednak na złożu pierwotnym. 1). - typ małego drapacza pyskowatego, odłupkowego lub wiórowego, klasycznie oryniackiego. Używany zapewne w oprawie jako narzędzie do żłobienia rowków w kości. 2). - Drapacz wykonany z fragmentu wióra krzemiennego lub w ogóle jest to fragment narzędzia tylczakowego. Mógłby być zaliczony do którejś z górnopaleolitycznych kultur tylczakowych, gdyby nie fakt, iż oba okazy występowały łącznie, a pierwszy jest przewodni dla oryniaku. Okaz 2) mógł być używany w oprawie, albo do cięcia, albo tylko do skrobania. Oba artefakty wykonane z krzemienia siwo czekoladowego, prawdopodobnie miejscowego jurajskiego.

Nie należy do tej grupy cytowany okaz 3). znaleziony w 1986 r. w Przegini koło Olkusza, powierzchniowo, obok ścieżki łączącej wieś z cmentarzem, najprawdopodobniej pochodzący nie z miejscowych warstw, lecz ze żwiru budowlanego z Przylaska Rusieckiego koło Krakowa (patrz dalszy artykuł). Jest to mały, klasyczny oryniacki drapacz pyskowaty, odłupkowo-wiórowy, wykonany z podobnego krzemienia czekoladowego, bardzo podobny do niektórych okazów z Przylaska, ale wykazujący też powiązania z oryniakoidalną kulturą Krems-Dufour. Użytkowany był zapewne w oprawie, podobnie jak okaz 1).

Jako znaleziska odosobnione, luźne, nie mogą być dowodem na stałe zamieszkiwanie tutaj ludności omawianej kultury, ale świadczą o epizodycznym lub okresowym pobycie na tym terenie człowieka oryniackiego podczas zlodowacenia północnopolskiego Wurm (prawdopodobnie w fazach Arcy lub Stillfried B), prowadzącego tutaj wówczas gospodarkę zbieracko-łowiecką w chłodnym klimacie peryglacjalnym, w środowisku tundry parkowej i na przemian leśnym, z sosną, brzozą i wierzbą.


12. Podobny współczesny typ środowiska (źródło: Internet, str.:http://zwierzetainformacje.pl/tundra/






http://www.aggsbach.de/2014/03/strangled-blades/







Uwaga: Wolno kopiować i cytować jedynie pod warunkiem podania
źródła i autora !!



Autor: o