Drobne rycerstwo
średniowieczne
23. Lgoccy herbu
Szreniawa z Lgoty Wielkiej:
1.
Pochodzenie i występowanie rodziny
Nazwisko Lgocki,
wg zasad gramatycznych mogło być tworzone w średniowieczu od nazw
wsi Lgota. Źródła historyczne podają wiele miejscowości
takiej nazwy, ale nie wszystkie były gniazdami rodowymi rycerskich
rodzin Lgockich. [5]
Herbarze polskie rodzin
tego nazwiska wyszczególniają kilka, ale Lgockich
herbu Szreniawa dzisiaj już nie.
Wszystkie one można
określać jako „niegdyś drobno rycerskie”.
Jedna z rodzin Lgockich,
ongiś herbu Szreniawa,
która rozradzając się, zasiliła później szeregi innych stanów,
to „dawni” Lgoccy
z Lgoty koło Szreniawy .
[4] [6]
Słownik nazwisk
polskich Kazimierza Rymuta, według danych z lat 90-tych ub.
wieku,
wymienia w Polsce tylko
8 osób noszących nazwisko Lgocki, co ciekawe, bo „dawniejszych”
Lgockich było wiele rodzin, nawet w XVIII jeszcze wieku. [9]
[Geneteka]
Jako wieś, należała
Lgota koło Szreniawy w olkuskim jeszcze i w czasach „po
Długoszowych” do dóbr rycerskich. Cała ta wieś
była wcześniej w średniowieczu w posiadaniu rycerskich
właścicieli.
2.
Herb i zawołanie (?)
Herbowy
ród Szreniawitów ma typowo małopolskie
korzenie. Najstarsze średniowieczne pieczęcie z tym herbem znane są
od 1371 r. (Jan Kmita z Wiśnicza). Ród Śreniawitów
zamieszkiwał w ziemiach: krakowskiej, łęczyckiej, radomskiej i
kaliskiej. Wizerunek tego herbu znajduje się w Klejnotach Długosza,
Herbarzu Złotego Runa i w herbarzyku Antoniego. [4] [6]
Herb
Szreniawa (Śreniawa) przedstawia w polu czerwonym krzywaśń
(„rzekę”) srebrną z zaćwieczonym krzyżem srebrnym. W
klejnocie nad hełmem w koronie pół lwa wprost między dwoma rogami
turzymi z dzwonkami. Pierwotnie herb ten przedstawiał samą rzekę,
bez krzyża i nazywał się Drużyna, będąc prawdopodobnie
starszym od Szreniawy. [4] [6]
1. Herb Szreniawa
(źródło: „Wikipedia”)
Wspominałem już kilkakrotnie przy omówieniu
innych rodów z olkuskiego, że wiele rycerskich herbów polskich
ściśle nawiązuje do pogańskich mitów słowiańskich, których
znajomość i tradycja jeszcze nie zanikły nawet w XIV i XV wieku, a
konkretnie do mitycznej walki Boga Nieba Peruna z Bogiem Zaświatów
Welesem. O tym, że walka ta toczona była „nad Rzeką w okolicy
Wielkiego Drzewa Kosmicznego” może przypominać „rzeka” w
herbie Szreniawa i sama nazwa herbu (pobliska rzeka Szreniawa), a
głowa lwa może mieć konotacje chtoniczne, czyli symbolizować Boga
Welesa.
3.
Gniazdo rodziny Lgockich z miechowskiego
Rodowym gniazdem
Lgockich herbu Szreniawa z miechowskiego była więc (jak to już
wyżej wspomniano) wieś Lgota Wielka koło Szreniawy w pow.
miechowskim woj. krakowskiego. [*]
O
miejscowości tej informacje odnajdujemy w historycznych źródłach.
Najbardziej kompletne i najstarsze, praca zbiorowa polskich
historyków, sukcesywnie wydawany przez PAN „Słownik
historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu” o
przedmiotowej miejscowości podaje: [14]
„LGOTA
(1394 Lgotha, 1437
Ligotha, 1440 Elgota, 1471 Elgotha, Lgota Przibconis, 1510 in
Lgoczije, 1512 Hota [błędnie], 1529 Lgothka) dziś Lgota Wielka, 6
km na SE od Wolbromia.1. 1489, 1509, 1581 pow. ksiąs. (RP k. 134v; MS 4, 9095; ŹD s. 26); 1452, 1470-80, 1598 par. Szreniawa (GK 11 s. 743; DLb. 2 s. 36; WR k. 326).
2. 1443 gaje w Wierzchowisku ciągnące się do granicy lgockiej [wsi L.] k. drogi porębskiej [do Poręby Marcinowskiej] (GK 8 s. 141); 1470 gaje w → Adamowicach rozciągające się do granic L. i Sulisławic (GK 19 s. 260); 1472 gaj w → Adamowicach zw. Kozilas między Sulisławicami, L i Trzebienicami (GK 19 s. 672-3); 1489 gaj Olszyny w L. → p. 3a.”
Słownik Geograficzny
Królestwa Polskiego pod red. Chlebowskiego i Sulimierskiego
wymienia zlokalizowaną w Małopolsce miejscowość, będącą wg
nazwy gniazdem tytułowej rodziny. [5] Informacje na jej
temat podaję tu w ilustracji:
2. Informacje na temat wsi Lgota wg
w/w źródła
3.
Lokalizacja wsi Lgota Wielka koło Szreniawy w Małopolsce (źródło:
Google Maps)
4. Lgota koło
Szreniawy (źródło:
Internet, przypis [12]
4.
Nieznane gałęzie (?)
rodziny
Jak to już wyżej wspomniałem, dobra
Lgota Wielka koło Szreniawy w miechowskim od czasów
najdawniejszych należały do dóbr rycerskich.
Klasyczne opracowanie historii regionu olkuskiego pod
red. Fr. Kiryka „Dzieje Olkusza i regionu ...”
podaje: [7]
„W tym samym roku (1394) została
wymieniona Lgota jako wieś (przynajmniej w części) Marcina z
Trzebienic, który dla zabezpieczenia wiana swojej żonie
Krystynie zastawił 3 kmieci lgockich. W XV w. i potem
(1510) pozostawała Lgota koło Szreniawy w posiadaniu Szreniawitów
i ich spadkobierców, w tym w końcu XVI w. Firlejów.”
„3. Własn. szlach. -a. Sprawy własnościowe. 1394-1416 Marcin, Marcisz z Trzebienic, Szreniawy i Przestani dz. L., burg. zamku krak. (SP 8, 5596; ZK 5 s. 265; 194 s. 17);
1394 Marcisz z Trzebienic wyznacza ż. Krystynie z tytułu wiana, m.in. 3 kmieci w L. (SP 8, 5596);
1411 Jakusz z Poręby [Marcinowskiej] sprzedaje za 250 grz. szer. gr ww. Marciszowi cz. w Porębie [Marcinowskiej], Trzebienicach i L. (ZK 5 s. 265);
1412-32, zm. przed 1443 Klemens z L. (ZK 5 s. 328, 338; 312 s. 427; 256 s. 279);
1412-13 Piotr z Kurowa [pow. szczyrz.] oddala oskarżenia Klemensa z L. o konia wart. 7 grz. i służbę u niego (ZK 5 s. 328, 338);
1416 podział dóbr dziedz. ojczystych i macierzystych między Marciszem z Trzebienic a jego ss. Marciszem i Przybkiem. Synom tym przypadają części w Porębie [Marcinowskiej] i L. oraz 53 grz. półgr, a ich ojcu i pozostałym dzieciom wieś Trzebienice Synowie uwalniają ojca od roszczeń o dobra macierzyste (ZK 194 s. 17).
1416-50, zm. przed 1462 Przybek z Poręby [Marcinowskiej] h. Szreniawa 1416-59, dz. L. s. Marcisza z L. burg. sieradzki 1443, brat Marcisza mąż Fenny ;
1423 Małgorzata ż. Zygmunta z Nieznanowic zawiera układ z s. Mikołajem w sprawie dóbr. Będzie ona użytkować przez 5 lat dobra dziedz.: Trzebienice, L. i Wierzchowisko oraz 3 kmieci zastawionych w Nowej Wsi i płacić każdego roku Mikołajowi 8 grz. na jego potrzeby, a po upływie tych lat ma mu ustąpić z tych dóbr. Mikołaj zapłaci wówczas matce 80 grz. pod rygorem zastawu wsi Mały Krassów [dziś Krasówek, pow. chęc.] (ZK 195 s. 204-5);
1427 Mikołaj z Trzebienic zobowiązuje się ustąpić Przybkowi z Poręby [Marcinowskiej] na 2 lata całą cz. dziedziny w L., którą trzymała matka Mikołaja Małgorzata od Przybka i jego brata (ZK 146 s. 38);
1432 → p. 3b; Klemens z L. zapisuje ż. Katarzynie c. [Mikołaja ?] Żelaznego ze Złotnik [pow. chęc.] 100 grz. wiana na połowie dóbr dziedz. w L. i Trzebienicach (ZK 312 s. 427);
1437 Przybek z Poręby [Marcinowskiej] zobowiązuje się płacić przez 10 lat bratankowi Janowi z L. na każde Boże Narodzenie 3 grz. dochodu z ojcowizny na ręce Prandoty z Rzerzuśna pod karą XV stronie i sądowi (ZK 256 s. 36);
1440 rajcy m. Kazimierza oskarżają Przybka z L o odbicie gwałtem kupionej przez nich dzies. w Porębie [Marcinowskiej] wart. 45 grz. Przybek oświadcza przez Piotra swego domownika, że ma większą sprawę o 100 grz. i gwałt z Janem Rzeszowskim (GK 7 s. 116);
1443 Mikołaj z Sulisławic sprzedaje za 70 grz. Przybysławowi z Poręby [Marcinowskiej] alias z L. cz. swej dziedziny i cz. dziedziny [Katarzyny] swej stryjenki wdowy po Klemensie z L.; tenże Przybek ma zapłacić łącznie 47 grz. z wyłączeniem cz. pieniędzy dla ww. stryjenki „in spacio unius anni alias w rok” ww. Mikołajowi pod karą XV (ZK 256 s. 279-80); Przybysław dz. L. burg. i rządca sieradzki winien oddać mgr Michałowi pleb. w Porębie [Marcinowskiej] do dnia Ś. Jakuba [25 VII] dług wynoszący 1 grz. 6 gr oraz 1 korzec grochu (OK 8 s. 347);
1448 Przybek z Poręby [Marcinowskiej] zapisuje ż. Fennie c. Wernera z Krasowa [pow. chęc.] 300 grz. wiana na całej L. i cz. Dąbrowna (ZK 146 s. 521);
1450 Przybek z L. w sporze z Janem z Solczy [par. Kidów] s. Sędka z Solczy o 17 grz. poręki za Dobka Kmitę i 10 grz. szkody (ZK 257 s. 390, 407, 412, 414, 417);
1452 → p. 3c; 1462 Paweł Uliński [z Uliny] procesuje się z Fenną wd. po Przybysławie z L. i jej s. Marciszem z L. i Poręby [Marcinowskiej] (GK 16 s. 160, 247, 269);
1471 Mikołaj i Wrocław z Bodziejowic procesują się z [Fenną] wd. po Przybku z L. (ZK 315 s. 198); → p. 3c.
1471-90 Przybysław, Przybek h. Szreniawa z L. i Poręby [Marcinowskiej] s. Przybka z Poręby br. Stanisława pleb. w Koniuszy 1474-90 ; Fenna wd. po Przybku z Poręby zapisuje s. Przybysławowi z Poręby pleb. w Koniuszy 300 grz., którymi spłacił on dług zaciągnięty przez nią u Iwana z Głuchowa [Gołuchowa, woj. kal.] niegdyś tenut. Obichowa i w tej sumie daje synowi aż do pełnej spłaty wwiązanie do połowy Poręby, L. i całego Dąbrowna. Dobra te uzyskała od siostry Anny i jej męża Marcisza w zamian za dobra dziedz. w ziemi sand. i pow. wiśl. [błędnie zamiast chęc.]: Krasów, Sulików i Krzepin; taż Fenna ustępuje ww. s. Przybysławowi trzecią cz. dóbr dziedz., tj. połowy Poręby, L. i całego Dąbrowna (GK 19 s. 933-4).
1476-97 Stanisław Szreniawa Porębski z L. i Poręby br. Przybysława ; 1479-80 tenże Szreniawa zapisuje ż. Dorocie c. zm. Mik. Bużeńskiego, siostrze kan. uniejowskiego Stanisława i Mikołaja z Bużenina [woj. sier., dziś Burzenin] 100 grz. posagu i tyleż wiana na całej L. (GK 20 s. 1058-9; ZK 262 s. 81-2);
1484 br. niepodzieleni Mikołaj i Jan z Trzebienic oddalają pozew Stan. Szreniawy z L. o kmiecia Marcina ojczyma Ciężkiego ze Szreniawy zabranego ze zbożem, bydłem i trzodą oraz innymi rzeczami wart. 10 grz., a wnoszą przeciw niemu pozew o 10 grz. zakładu (GK 21 s. 984, 1026);
1487 Stan, Szreniawa z L. daje Piotrowi Wiplarowi z Uliny za 10 fl. węg. wwiązanie na rok do łanu w Chobędzy z kmieciem Szymkiem (GK 22 s. 768); tenże Szreniawa, uwalniając z poręki Jak. Mlecznego z Madejowa, jest gotów zapłacić Janowi z Mironic 10 grz. długu w ciągu roku (GK 22 s. 804) 1489 Stanisław [Szreniawa] z L. w sprawie z Piotrem z Sulisławic składa przysięgę, że nie przepędził gwałtem woźniców z gaju Olszyny wart. 30 grz. o co pozywał już Stanisława ojciec Piotra [Marcin] (ZK 261 s. 308); → Marcinkowice pow. ksiąs. par. Uniejów (GK 23 s. 19-20); → Chobędza p. 3;
1491 Jan Gołecki [z Gołczy] przeciw Stan. Szreniawie z L. o zastawienie kmiecia Stan. Zegara w jego dzierżawie w Chobędzy (GK 23 s. 732); 1497 → p. 3b.
1500-1510 Jan Szreniawa z L. (ZK 261 s. 385; 155 s. 32-5);
1509 → p. 6; Jan Szreniawa dz. z L. i Poręby darowuje cały dwór w L. , a pozostałe cz. dziedz. w L. i Porębie w pow. ksiąs. sprzedaje za 450 fl. węg. Katarzynie Melchiorowej mieszczce krak. (ZK 155 s. 32-5);
1512 Melchior Waygiel mieszcz. Krak. dz. Wierzchowiska, Sulisławic i L. (AG MK k. 154-5v; MS 4, 10300, 10306, 10318)1. (…)
- 6.1434 Klemens kleryk z L. nauczyciel (minister ecclesiae)
ze Szreniawy (Cracovia artificum suppl. 1433-1440, nr 61);
1509 Jan Szreniawa z L. w pow. ksiąs. uzyskuje zwolnienie z obesłania wyprawy wojennej z powodu niemocy (MS 4, 9095).
Wymieniony w „SGKP w XV w. „Przybek herbu Szreniawa, współwłaściciel Lgoty koło Szreniawy”, nie wiadomo czy nazywał się Lgocki, ale niektórzy „inni” tutaj rycerze, współwłaściciele wsi, prawdopodobnie tak się zwali. Czy Trzebieńscy i Marcinowscy byli ich krewniakami – nie wiadomo, ale zupełnie możliwe, że „ci” Lgoccy wywiedli się z Trzebieńskich. W ostatecznym efekcie wieś przejęli Firlejowie herbu Lewart, zaś Lgoccy możliwe, że zdegradowali się do stanu kmiecego. Ze źródeł wynika, że od dawna wieś Lgota koło Szreniawy należała do kilku właścicieli. Inna Lgota (koło Olkusza) należała do Niesułowskich, o których artykuł już był. [*]
5.
Życie szlachty zagrodowej na wsi (miniatura średniowieczna)
(źródło:
Wikipedia)
Internetowa strona „ Lgota Wielka, Historia”
podaje zaczerpnięte z w/w źródeł informacje na temat
przedmiotowej wsi, opracowane przez historyka olkuskiego Jacka
Sypienia (wg jego publikacji „Historia wsi gminy Wolbrom w
zarysie”, 2012.:
„Najstarsze
wzmianki o tej wsi szlacheckiej pochodzą z końca XIV wieku. W 1390
roku występuje w dokumentach Wilam z Lgoty, a w latach 1394-1416
występuje Marcin, Marcisz z Trzebienic, Szreniawy i Przestani
dziedzic Lgoty, burgrabia zamku krakowskiego. (itd., wg informacje ze
słownika).” (…) .
U schyłku XV wieku właścicielami wsi są; Przybysław (Przybek)
herbu Szreniawa, właściciel Lgoty i Poręby, syn Przybka z Poręby,
a potem w latach 1476-97 jego brat Stanisław Szreniawa Porębski z
Lgoty i Poręby. W 1509 roku Jan Szreniawa, dziedzic z Lgoty i Poręby
darował cały dwór w Lgocie, a pozostałe części dziedziczne w
Lgocie i Porębie sprzedał za 450 florenów węgierskich Katarzynie
Melchiorowej mieszczce krakowskiej. Sprzedaż można tłumaczyć jego
chorobą, gdyż w tym samym 1509 roku Jan Szreniawa z Lgoty uzyskał
oficjalne zwolnienie z obesłania wyprawy wojennej z powodu niemocy W
1512 roku w dokumentach występuje już Melchior Waygiel mieszczanin
krakowski, dziedzic Wierzchowiska, Sulisławic i Lgoty. Jest on
wspomniany w dokumencie króla Zygmunta Starego z 1512 roku, w którym
monarcha wyznacza komisarzy do rozgraniczenia wsi królewskiej
Jeżówka. w tenucie królewny Elżbiety z wsiami należącymi do
wspomnianego Melchiora Waygla, czyli Lgota, Wierzchowisko i
Sulisławice.” [12]
**********
Jak
z informacji tych wynika, najdawniejsi
rycerscy właściciele Lgoty Wielkiej należeli do rycerstwa
biednego, od dawna zagrożonego wypadnięciem ze stanu , w efekcie
czego już w XV wieku zmuszeni zostają do sprzedaży swoich części
wsi, będącej wcześniej ich gniazdem rodzinnym. Jak
podają źródła trafiają niektóre z nich w ręce mieszczańskie
(patrz wyżej).
[8]
*******
W wiekach
późniejszych (i w czasach zaborów) dawne rodziny ubogiej szlachty,
nierzadko własnoręcznie uprawiające swoje grunty, pod względem
społecznym spadały przeważnie do klasy włościańskiej, o ile nie
były w stanie „wylegitymować się ze swojego szlachectwa”.
Już w wieku XVIII bardzo wielu Lgockich zamieszkiwało okolice
Lelowic i Wrocimowic w małopolskim, a w śląskim w okolicach
Borowna i Nieznanic (ale to mogą być Lgoccy różnych rodzin).
[Geneteka] [12]
Internetowe źródło:
Rody
ziemiańskie XV i XVI wieku. T. 1, Małopolskie rody ziemiańskie,
Krzepela,
Józef nie podaje niestety żadnych informacji o
miejscowym rodzie Lgockich herbu Szreniawa z Lgoty koło Szreniawy
[13]
Przypisy i
Bibliografia:
[*].
Bardzo często źródła mylą ze sobą różne wsie tej samej nazwy.
Tak więc, zarówno omawianą tutaj wieś Lgotę nazywają „Wielką”,
jak i drugą „Lgotę Wielką” koło Wolbromia, mającą inną
historię.
[1].
M.
Z. Wojciechowscy, Polska Piastów, Polska Jagiellonów, Dr. św.
Wojc., 1946 ( PPPJ )L.
[2]. Mały słownik kultury dawnych Słowian, pod red.
L. Leciejewicza, W.P.,
Warszawa 1972 ( MSKDS
)
[3]. J. Roszko, Kolebka Siemowita, Iskry, Warszawa 1980
[4]. T. Gajl, Herby szlacheckie Rzeczypospolitej
Obojga Narodów, POZKAL, Gdańsk 2003
( HSRON )
[5]. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i
innych krajów słowiańskich, pod red.
B. Chlebowskiego, F.
Sulimierskiego, W. Walewskiego i J. Krzywickiego,
nakł. Autorów, druk.
„Wiek”, Warszawa 1880 – 1902 ( SGKP ) oraz
[6]. S. Górzyński, J. Kochanowski, Herby szlachty
polskiej, Wyd. U. W. „Alfa”, Warszawa
1994 ( HSP)
[7]. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk (red. - praca
zbiorowa), Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego,
dwa tomy, PWN, Warszawa,
Kraków 1978 ( DORO )
[8]. W. Staśkiewicz (red. - praca zbiorowa),
Społeczeństwo polskie od X do XX wieku,
Książ. i Wiedza,
Warszawa 1988 ( SP )
[9]. Słownik nazwisk współcześnie używanych w
Polsce, pod red. K. Rymuta, Inst. Jęz. Pol.,
P.A.N., wersja
internetowa (Rym.)
[10]. Polska – moja ojczyzna, Encyklopedia (...), pod
red. J. Marciszewskiego, W. P.,
Warszawa 1979 (PMO – E)
[11]. Derwich, M. Cetwiński, Herby, legendy, dawne
mity, Kr. Ag. Wyd. Wrocław
1989 ( HLDM )
[14]. Chociaż niektórzy mogli sługiwać w innych
dobrach ziemiańskich jako oficjaliści dworscy. W „Spisie szlachty
krakowskiej” z XVIII w. wymieniony jest np. w r. 1751 Antoni Lgocki
w majątku Lelowice/Wrocimowice jako „podczaszy”
https://genealogia.okiem.pl/wl_kr_1790_n.htm
Wikipedia – encyklopedia internetowa i inne źródła
internetowe, np. „Geneteka”
Uwaga:
Wolno kopiować i cytować pod warunkiem
podania źródła i autora
