Dawniej,
a dziś – Czarna Góra - ogólnie
Istniejąca
dzisiaj, wcale niemała dzielnica Olkusza, Czarna Góra, posiada
dosyć ciekawą i nieco skomplikowaną historię, na przestrzeni
wieków systematycznie powiększając swój obszar, aż do stanu
obecnego. Z tego zresztą powodu w różnych okresach historycznych,
zarówno jej mieszkańcy, jak i ogół mieszkańców miasta
„rozumieli” ową Czarną Górę bardzo różnie.
Dla dawnych wieków
była Czarna Góra jedynie wsią, nie należącą, mimo bliskiej
Olkuszowi lokalizacji, do miasta. Pierwsze o niej wzmianki
odnajdujemy w roku 1521 z informacją, iż należała wówczas do
rycerza Stanisława Czarnego z Witowic. [1]
Zapewne owo „Czarny” nie było
jeszcze nazwiskiem , lecz przydomkiem, bo gdyby od nazwy
miejscowości, z której pochodził utworzyć wg wszelkich zasad
szlacheckie nazwisko, powinien tenże Stanisław nazywać się
„Witowski”. Nie zmienił sobie również, jak to było wówczas w
zwyczaju (po objęciu w posiadanie innej wsi) nazwiska na
„Czarnogórski”. Zatem należy założyć, że to nie Czarna Góra
otrzymała nazwę od Stanisława Czarnego, lecz odwrotnie, Stanisław
wziął przydomek od nazwy wsi.
Ponieważ
najprawdopodobniej nazwa miejscowa Czarna Góra była o wiele
starsza, niż XVI-to wieczna i zapewne starsza niż sama wieś,
należy znaleźć inną genezę tej nazwy. W dawnych, pogańskich
jeszcze wiekach takie nazwy nosiły kultowe góry Słowian, na
których czcili oni boga Podziemia Zmarłych, Welesa, i taką
sugeruję w odniesieniu do omawianej góry genezę nazwy. W związku
z istnieniem tutaj dosyć obfitych dawniej źródeł, i dwu cieków
wodnych, u podnóża góry lokowano później wieś, tym bardziej, że
po wykarczowaniu lasów na wierzchowinie, wcale niemało gruntów
uprawnych uzyskano na jej wyposażenie. [2]
Ilustr. symbol.: Czarna Góra, jako góra (wid. za kościołem, porośnięta lasem)
2015 r. (Fot. Tadeusz Barczyk, fragm. fotografii)
Tak więc z dużym
prawdopodobieństwem możemy przypuścić, że Czarna Góra była w
pogańskich jeszcze czasach miejscem kultu Welesa, a dla „zatarcia
tej niesławnej, wg kościoła przeszłości” - postawiono na jej
wierzchołku krzyż, zaś na jej stoku ufundowano kościółek, zwany
chyba przez starostę rabsztyńskiego, Seweryna Bonera „kościółkiem
św. Stanisława” (por. imię dziedzica wsi, więc chyba jego patrona),
choć niektórzy twierdzą, że „inne było wezwanie tego
kościółka, a kościół św. Stanisława stał gdzie indziej" [?]).
Jednak, co do pierwotnego wezwania owej świątyńki, nawet tak znany
w Olkuszu autorytet jak Olgerd Dziechciarz wyraża przekonanie zgodne
z opisem Seweryna Bonera (i moją sugestią). [3]
Wezwanie więc
„dzisiejsze”, późniejsze, dotyczy tylko kapliczki postawionej
na „ruinach” nieistniejącego kościółka św. Stanisława.
Pod koniec wieku
XVIII wieś Czarna Góra przeszła na własność niegrodowego
starostwa rabsztyńskiego, o czym wspominam w swoim artykule z cyklu
„Dawne rodziny” z dnia 1 listopada 2014 r.
„Ze szlacheckiego dworku do miasta”.
Wg „Dziejów Olkusza
i regionu olkuskiego...” wieś Czarna Góra posiadała w XIX wieku
154 morgi gruntu. Jednak legenda do cytowanej tutaj mapy w przerysie z
1933 roku, publikowanej niedawno przez Jacka Sypienia, podaje tylko
74 morgi, - jak to tłumaczyć – nie wiem. Tradycyjnie, od wieków
tzw wieś „Stara Czarna Góra” zlokalizowana była jedynie po obu
stronach traktu do Chrzanowa, poniżej pól na wierzchowinie, a u
podnóża Góry, sięgając mało co na zachód, zaś bardziej
rozciągając się na wschód wzdłuż starej drogi do
„starościńskiej” Czarnej Góry, od równie „starościńskiego”
Osieka i „miejskiego” Witeradowa. Wszystko to ukazuję na
załączonych poniżej mapach i fotografiach, które zaopatrzyłem w
numerację miejsc i opisy.
W XX wieku, po
wyzwoleniu, rozwijające się pod względem gospodarczym i
demograficznym miasto dołączyło do swego terytorium byłą wieś
Czarną Górę, tworząc z byłych przedmieść: olkuskiego i
żuradzkiego oraz Czarnej Góry nową dzielnicę, jak gdyby „nowe
miasteczko willowe”, zaopatrzone nawet w Rynek Czarnogórski (dziś
Skwer). Zabudowa na tym terenie, rozrastająca się wg ściśle
określonego w latach 20-tych XX w. planu (patrz niżej), objęła
również wzdłuż nowej ulicy Marii Curie Skłodowskiej i starej ul.
Dworskiej dawne grunty „Po-augustiańskie”, sięgając aż do
folwarku Mroczkowskich i terenu Fabryki Westen na dalekim
przedmieściu krakowskim. Odtąd, dla mieszkańców Czarnej Góry i
Olkusza nazwa ta zaczęła określać również i te przyłączone
tereny. Niektórzy, aż do dzisiaj, „włączają w Czarną Górę”
dodatkowo teren byłego folwarku Mroczkowskich, i teren tzw „Dodatków
witeradowskich”, a nawet część dawnej Pakuski witeradowskiej, co jest błędne.
Dla mnie bowiem (i dla innych dawnych mieszkańców Olkusza) Czarna
Góra kończyła się przed folwarkiem Mroczkowskich.
W ramach tytułowego
tematu „Dawniej, a dziś”, w oparciu o stare i nowe fotografie, a
na miarę moich umiejętności, przedstawiam bardziej szczegółowo
dalsze odcinki tegoż cyklu, ukazujące odrębne miejsca „Starej i
Nowej Czarnej Góry”. Dzisiejszy odcinek o Czarnej Górze ogólnie.
Przypisy:
[1] „Dzieje Olkusza i
regionu olkuskiego...” Tom I str 74
[2]. Wspominam o tych
źródłach i cieku Czarna Góra w odcinku „Dawniej, a
dziś” z dnia 27 sierpnia 2015 r. „Dolina
Baby”. Patrz też mój przyszły artykuł z cyklu Mitologia.
[3]. Olgerd
Dziechciarz, Przewodnik po ziemi olkuskiej, Tom I, str 211
241. Czarna Góra wid. z pd na pn (Stara Cz. Góra na pierwszym planie, na poziomie
lasu) przed 1910 r. (źródło: stara pocztówka, błędny opis: Rynek)
242., 242B., 242C. Na pierwszym planie rozbudowa Czarnej Góry 1934 r.
(źródło: Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego)
243. Mapa dzielnicy Czarna Góra 1933 r. (fragment większej mapy, publikacja
Jacek Sypień 2015, Facebook "Pakuska")
Opisy Ryszard Maliszewski 2015: 1. ul. Marii Skłodowskiej Curie,
1B. Rynek Czarnogórski,
2. Pola Czarnej Góry,
3. Była wieś Czarna Góra (najstarsza),
4. ul. Kolejowa,
5. Stare Gimnazjum, ul. Piłsudskiego,
6. Stary Ośrodek Zdrowia, ul. Piłsudskiego,
7., 8. ul. Piłsudskiego c.d.,
9. ul. Kocjana i Broniewskiego na ter. zalewowej,
10. Teren Parku czarnogórskiego
243B. Aneks do mapy
244. Widok na Czarną Górę z pn na pd 1982 r. ((źródło: ze zbioru Tomasza Strojnego,
Przegląd Olkuski, "Poznaj z nami...", "Okno z widokiem na Olkusz", Emilia Kotnis-Górka)
244B., 244C. Fragment panoramy Olkusza lata 80-te XX w. (fot. Andrzej Wardęga)
245., 245B., 245C. Na pierwszym planie zabudowa Czarnej Góry 2014 r.
(fot. Tadeusz Barczyk)
Logo NAC:
