piątek, 5 października 2018

Drobne rycerstwo średniowieczne

10. Cieślińscy herbów Ostoja i Junosza z Cieślina:

1. Pochodzenie i występowanie rodziny


Nazwisko Cieśliński, wg normalnych zasad gramatycznych mogło powstać od nazw wsi: Cieśle, Cieślin i Cieślińsk. Miejscowości noszących te nazwy było w Polsce w średniowieczu kilka, ale nie wszystkie wywiodły rycerskie rody tego nazwiska. Herbarze (np. Tadeusz Gajl [4]) i źródła historyczne wymieniają Cieślińskich herbów: Abdank (ziem. kaliska), Junosza, Pomian, Rogala i z naszego terenu Ostoja (ziemia krakowska) [4] [5] [6]. Krzepela także wymienia stąd Cieślińskich herbu Junosza i ponadto Ciesielskiego herbu Zadora (?).

Słownik nazwisk polskich Kazimierza Rymuta, według danych z lat 90-tych ub. wieku, wymienia w Polsce 4660 osób noszących nazwisko Cieśliński (zapewne z wszystkich wymienianych (?) rodzin), [9]

Rodziny Cieślińskich z olkuskiego, od średniowiecza, aż do chwili obecnej istniejące na naszym terenie, należały niegdyś faktycznie do wymienionych herbów i były drobno rycerskimi rodami małopolskimi, których korzenie były związane właśnie z miejscowością Cieślin, jako ich gniazdem rodowym. Czy wszyscy jej reprezentanci „zachowali swój klejnot szlachecki aż do chwili obecnej” – nie jest dzisiaj istotne. Historia wspomina o nich przez około dwa wieki.
 
2. Herb i zawołanie

Herbowe rody Ostojów i Przeginiów, jak to już wcześniej podawałem w innych artykułach cyklu, mają typowo małopolskie korzenie. Z ziemi kaliskiej i krakowskiej znany jest też herb Junosza, a jego najstarsze pieczęci znane są już od XIV w. [4] [6]

Herb Junosza, którego znamy kilka odmian, przedstawia w polu czerwonym na zielonej murawie lub bez niej barana srebrnego z chorągiewką lub bez niej. W koronie przeważnie pióra strusie. [4] [6]


1. Herb Junosza (źródło: „Wikipedia”)


Wspominałem już kilkakrotnie przy omówieniu innych rodów z olkuskiego, że podobnie jak wiele rycerskich herbów polskich, herby Ostoja i Przeginia ściśle nawiązują do pogańskich mitów słowiańskich, których znajomość i tradycja jeszcze nie zanikły nawet w XIV i XV wieku, a konkretnie do mitycznej walki Boga Nieba Peruna z Bogiem Zaświatów Welesem.
O walce przypominają tu występujące w herbach miecze, Boga Krainy Zmarłych Welesa obrazuje ów „Smok, ziejący ogniem z paszczy” (smok – konotacje chtoniczne), a o tym, ze walka ta miała miejsce w nocy – przypominają złote półksiężyce w tarczach herbowych.

Podobne związki z ową mityczną walką Bogów pogańskich odnajdujemy w legendzie herbowej herbu Junosza, gdzie z kolei zakrwawiony herbowy Baran symbolizuje przejściowo pokonanego Boga Nieba, zaś Boga Podziemia obrazują jego wrogowie, Krzyżacy, porywający mu żonę w dzień wesela. (Derwich i Cetwiński [11])

Do wymienionego mitu nawiązywać może też nazwa zlokalizowanej niedaleko Chechła, a obok Rodak, Góry „Świniuszki”, która mogła być w pogańskiej przeszłości kultową Górą Welesa, tym bardziej, że zawiera w sobie przepastne jaskinie (symbole Podziemia), a jej nazwa kojarzy się mocno z jedną z postaci Welesa (Dzikiem). Co ciekawe, Franciszek Rozmus (publ. Olgerd Dziechciarz) zamieścił niedawno na Facebooku „Ziemia Olkuska” niezwykle intrygującą fotografię znalezionego gdzieś w tamtej okolicy fragmentu posągu kamiennego „niby-bożka” pogańskiego. [https://pl-pl.facebook.com/ziemia.olkuska] mogłaby to być np. głowa Welesa. (patrz również mój artykuł z 21 lipca 2016 r. pod linkiem: http://zcalegoswia2.blogspot.com/2016/07/mitologiaarchetyp-mitologii.html)


2. Herb Ostoja (źródło: Wikipedia)

    3. Gniazdo rodziny Cieślińskich
Jak to już zaznaczyłem na wstępie, rodowym gniazdem Cieślińskich z olkuskiego jest wieś Cieślin w pow. olkuskim woj. krakowskiego. Nazwa wsi wywodzi się od imienia osobowego „Cieśla” (końcówka „żeńska”) i domyślnie oznacza „gródek Cieśli” („Cieślin gródek”). 
 O miejscowości tej informacje przytaczają różne historyczne źródła. Najbardziej kompletne i najstarsze udostępnia praca zbiorowa polskich historyków, sukcesywnie wydawany przez PAN „Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu”, który pod hasłem Cieślin podaje: [14]

CIEŚLIN
(1400 Czesslin, Czeslin, Ceslin, Cieslin, Cieslyny, Czyeslin), 9 km na SW od Wolbromia.
1. 1489 n. pow. krak. (RP s. 134; ŹD s. 434); 1470-80 n. par. Chechło (DLb. 2 s. 197).
2. 1446 staw Nadolny, lasy i bory, łąki k. bagna Semka (Semconis) → p. 3.
3. Własn. szlach (patrz niżej).” [14]

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego pod red. Chlebowskiego i Sulimierskiego na temat tejże wsi podaje jedynie: „Cieślin, wieś, pow. olkuski, gm. Ogrodzieniec, par. Chechło.
W 1827 r. było tu 15 domów i 114 mieszkańców.” [5]


3. Lokalizacja wsi Cieślin w Małopolsce (źródło: Google Maps)




5. Stary młyn w Cieślinie (źródło: Internet, str.:


4. Najważniejsze gałęzie rodziny

Wieś Cieślin w olkuskim od czasów najdawniejszych należała do dóbr rycerskich.

Internetowe źródło: Rody ziemiańskie XV i XVI wieku. T. 1, Małopolskie rody ziemiańskie, Krzepela, Józef podaje „za Długoszem” o miejscowym rodzie (rodach ?) Cieślińskich skąpe informacje: [13]

Cieślin Pr./Olk. p. Chechło.
Dług. Marcin Cieśliński h. Ostoja II. 197.
1477-1482. Stan. Ciesielski h. Zadora AS. 19/277. 282. Semk. nr. 140.
- El. 2. ?1. Pol.
gniazdo Cieślińskich h. Junosza Ns.
- M. Pols.

Kultowa praca zbiorowa „Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego” pod red. Kiryka i Kołodziejczyka [7] wspomina o rycerskich właścicielach Cieślina:
„Przed 1400 rokiem powstała wieś Cieślin koło Bydlina, ale zaszeregowana była do parafii chechelskiej, co świadczy, że była to osada o wiele starsza, niż powstała w ostatniej wierci XIV w. pobliska parafia w Bydlinie. W 1400 r. Cieślinem władała Katarzyna, żona Adama z Barwałdu, gdyż zastawiła go za 50 grzywien Bodzancie, Świętosławowi, Marcinowi i Stanisławowi z Modlnicy; w 1412 r. dziedzicem wsi pisał się Jan z Cieślina, następnie Piotr (1419) i inny Jan (1445), a koło 1470 r. Marcin z Cieślina herbu Ostoja. Wsią rycerską pozostawał Cieślin też później.” [7] Źródło wymienia też w poł. XVI w. niejakiego Cieślińskiego, ówczesnego gwarka olkuskiego. [7]


Olgerd Dziechciarz w swoim artykule publikowanym w r. 2016 w „Przeglądzie olkuskim” przytacza także te informacje i uzupełnia: „Z pocz. II poł. XV w. pochodzi informacja o istnieniu tu folwarku. W 1529 r. dziesięcinę wysokości 12 grzywien pobierał pleban w Chechle. W roku 1564 właścicielem wsi był Mikołaj Krasowski herbu Szreniawa, a w 1581 Piotr Krassowski.” [12]


Informacje te oparte są częściowo na klasycznym źródle historycznym, które wymienia bardziej szczegółowo właścicieli Cieślina.
Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu [14]:

„3. Własn. szlach. 1400-46 Jan z → Barwałdu (Górnego), → Kwaśniowa i Cz. s. Dzierżka z Młodzaw [pow. wiśl.] i Katarzyny [z Zębocina żony 2v Adama z Barwałdu Górnego] ;
1400 Katarzyna ż. Adama z Barwałdu z s. Janem zastawiają za 50 grz. Bodzancie, Świętosławowi, Marcinowi i Stanisławowi z Modlnicy wieś Cz. (SP 8, 9709); 1401 Katarzyna z tymże synem zastawiają za 30 grz. gr pras. Ostrobodowi z Niegowonic kmieci i karczmę w Cz. z wyjątkiem folwarku i młyna; 1402 Jan s. zm. Dzierżka z Młodzaw wyznacza matce Katarzynie 200 grz. na Młodzawach i Cz., które zapisał jej Dzierżek jako posag i wiano (ZK 3 s. 239, 454);
1404 Mikołaj z Zarzecza oddala prawnie pozew Adama z Barwałdu o pobicie jego 3 ludzi Jana, Wojtka i Bartka z Cz. (ZK 4 s. 128); 1409 Jan z Cz. ma zapłacić w terminie 50 grz. Janowi z Kunic pod gwarancją wwiązania go w 60 grz. do cz. w Kwaśniowie (ZK 5 s. 163);

1414 Jan z C. wyznacza . ż. Zacharce 60 grz. posagu i 90 grz. wiana na połowie Kwaśniowa (ZK 5 s. 458); Wojciech Szczerba [kmieć] z Cz. (KSN 3393); 1416 → Barwałd Górny;
1419-29 Piotr z C., Cz. (KK 2, 590; ZK 7 s. 146; 9 s. 144; GK 3 s. 392);
1419 Katarzyna wd. po Dziersławie z Młodzaw ustępuje s. Janowi z Barwałdu z pr. do posagu i wiana zapisanych jej na Cz. (ZK 6 s. 510);
1429 Piotr z C. wyznacza ż. Małgorzacie 120 grz. posagu i wiana na połowie dóbr w C. i na całej karczmie tamże (ZK 9 s. 144-5);
1435 Piotr z Kamienia z ż. Małgorzatą sprzedają za 150 grz. gr krak. Mikołajowi ze Sławniowa całą wieś Cz. (ZK 13 s. 2);
1441-50 Andrzej, Andriasz, Andrisz z Kamienia i Cz. ; 1441-6 Katarzyna ż. tegoż Andrzeja (ZK 198 s. 43; 313 s. 329);

1445 Jan Cieśliński (Czeszlinsky) kupuje za 155 grz. od Wacława ośw. Zembrzyce (ZDM 3 s. 726); 1446 Andriasz z Cz. ma zapłacić w terminie 17 grz. Janowi i Piotrowi z Kwaśniowa pod gwarancją wwiązania ich do 1 ł. z kmieciem Piernikiem, z karczmą i stawem Nadolnym, z lasami i borami oraz rolami k. tych lasów, z łąkami k. bagna Semka, oraz z pr. połowu ryb w stawach i ścinania drzewa w lasach i borach na własne potrzeby (ZK 313 s. 327-8);
1446 tenże wyznacza ż. Katarzynie c. pana Wrocha Jaksy 300 grz. posagu i wiana na połowie Cz. (ZK 313 s. 329); 1449-50 Andrzej z Kamienia odstępując od swego powiatu zobowiązuje się zapłacić 100 grz. Marciszowi z Podgórzyc [Pogórzyc] pod gwarancją wwiązania go do C. (ZK 13 s. 246, 402);
1464-9 Marcisz, Marcin z Kamienia h. Ostoja, dz. Cz. ; 1465 Marcin dzierż. w Cz. (ZK 314 s. 224);
1470-80 dz. Cz. Marcin h. Ostoja, łany kmiece, folwark (DLb. 2 s. 197); 1482 Marcin z Cz. (ZK 316 s. 61); 1484 br. Jan i Jakub dz. Cz. (GK 22 s. 139); 1521 wieś nie osadzona kmieciami (BJ rps 5259 k. 13v);
1489-99 Cz. bez danych o poborze
5. 1470-80 dzies. snop. i kon. z łanów kmiecych wart. 2 grz. i z folwarku plebanowi w Chechle (DLb. 2 s. 197); 1529 taż dzies. wart. 12 gr (LR s. 152).
6. 1529 Jan Cieśliński (Czyeslinski) pleb. w Ciągowicach (LR s. 287).
2010-2016 Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk” [14]

Z powyższego wykazu wynika [usunięto część sygnatur tekstów źródłowych – przypis mój], iż wymienieni tutaj drobno rycerscy właściciele Cieślina należeli do rycerstwa ubogiego, mało znanego w źródłach historycznych oraz stale zagrożonego popadnięciem w ubóstwo i wypadnięciem ze stanu.

Poświadczone są ich kontakty z dziedzicami podobnych, drobnoszlacheckich i pobliskich wsi, np.: Niegowonic, Zarzecza, Kwaśniowa, Kamienia, Chechła i innych oraz z mieszkańcami miast (np. Olkusza).


6. Rycerskie zatargi (miniatura średniowieczna) (źródło: Wikipedia)


Rodzina Cieślińskich z Cieślina koło Olkusza „trzymała” więc wieś zaledwie nieco ponad sto lat, (1414-ok. 1550), a od roku ok. 1564 wieś stała się własnością innych rodzin szlacheckich. Być może później reprezentanci tej rodziny, w całości lub częściowo posiadali jakieś inne majątki ziemskie, albo żyli „na dzierżawach”, jak wielu z ubogiej szlachty.

Nazwisko Cieśliński „uchowało się” po okolicznych miejscowościach przez wszystkie następne wieki, kiedy to dawne rodziny niezamożnej szlachty, często własnoręcznie uprawiające swoje grunty, pod względem społecznym spadały przeważnie do klasy włościańskiej, o ile nie były w stanie „wylegitymować się ze swojego szlachectwa”. [8]
Przede wszystkim „widzimy ich” w Igołomii, Szreniawie, Tropiszowie, Słaboszowie, Olkuszu, a także w świętokrzyskim i śląskim, przeważnie jako zwykłych mieszkańców. [Geneteka]


Przypisy i Bibliografia:

[1]. M. Z. Wojciechowscy, Polska Piastów, Polska Jagiellonów, Dr. św. Wojc., 1946 ( PPPJ )L.

[2]. Mały słownik kultury dawnych Słowian, pod red. L. Leciejewicza, W.P.,
Warszawa 1972 ( MSKDS )

[3]. J. Roszko, Kolebka Siemowita, Iskry, Warszawa 1980

[4]. T. Gajl, Herby szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, POZKAL, Gdańsk 2003
( HSRON )
[5]. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red.
B. Chlebowskiego, F. Sulimierskiego, W. Walewskiego i J. Krzywickiego,
nakł. Autorów, druk. „Wiek”, Warszawa 1880 – 1902 ( SGKP ) oraz

[6]. S. Górzyński, J. Kochanowski, Herby szlachty polskiej, Wyd. U. W. „Alfa”, Warszawa
1994 ( HSP)

[7]. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk (red. - praca zbiorowa), Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego,
dwa tomy, PWN, Warszawa, Kraków 1978 ( DORO )

[8]. W. Staśkiewicz (red. - praca zbiorowa), Społeczeństwo polskie od X do XX wieku,
Książ. i Wiedza, Warszawa 1988 ( SP )

[9]. Słownik nazwisk współcześnie używanych w Polsce, pod red. K. Rymuta, Inst. Jęz. Pol.,
P.A.N., wersja internetowa (Rym.)

[10]. Polska – moja ojczyzna, Encyklopedia (...), pod red. J. Marciszewskiego, W. P.,
Warszawa 1979 (PMO – E)

[11]. Derwich, M. Cetwiński, Herby, legendy, dawne mity, Kr. Ag. Wyd. Wrocław
1989 ( HLDM )





Wikipedia – encyklopedia internetowa i inne źródła internetowe, np. „Geneteka”


Uwaga: Wolno kopiować i cytować pod warunkiem
podania źródła i autora
Autor: o