piątek, 2 listopada 2018

Drobne rycerstwo średniowieczne

11. Parcze i Parcze(o)wscy herbu Ostoja z Parcz:


1. Pochodzenie i występowanie rodziny

Nazwisko Parczewski (i Parczowski) wg zasad gramatycznych mogło powstać jedynie od nazw miejscowości (przede wszystkim wsi): Parcz, Parcze, Parczew, Parczewo, Parczów i Parczówek.
Miejscowości noszących takie nazwy było w Polsce od średniowiecza kilka, toteż źródła historyczne podają kilka rodzin Parczewskich i Parczowskich. [4] [5] [6]

Herbarze polskie wyszczególniają jedną, najbardziej znaną tego nazwiska rodzinę „średniowieczną” herbu Odrowąż (z opoczyńskiego) [**], a mniej znane, to Parczewscy z Parczewa (pow. odolanowski koło Ostrowa) herbu Lis (?) [***] i inni Parczewscy, herbów: Doliwa i Nałęcz, skądinąd, oraz „nasi, podolkuscy” Parczewscy herbu Ostoja i Przeginia. [4] [6]

Słownik nazwisk polskich Kazimierza Rymuta, według danych z lat 90-tych ub. wieku, wymienia w Polsce 880 osób noszących nazwisko Parczewski (zapewne z wszystkich (?) wyżej wymienionych rodzin), zaś Parczowscy zanikli w ogóle, a Parczów było jedynie 27 osób (być może część z nich w XVIII wieku „odmieniło sobie” nazwisko na „bardziej prestiżowe” - Parczewski), większość ich w katowickim (Olkusz należał wówczas do woj. katowickiego). [9] Najprawdopodobniej chodzi więc tu właśnie o tę rodzinę z Parcz olkuskich. [*]

Jako wieś, należały Parcze koło Olkusza do królewszczyzn. SGKP [5] podaje, że już w r. 1365 mieszczanie olkuscy nabyli część gruntów Parcz Dolnych, zaś dalsze części należały do starostwa ogrodzienieckiego (1581), jednak są wzmianki w źródłach, że wcześniej w średniowieczu wieś należała do drobno rycerskich właścicieli (patrz niżej). [5]

Zagadnienie ewentualnie używanego dawniej przez nich herbu, jest jednak dzisiaj „płynne”. Ponieważ wiele średniowiecznych miejscowości w okolicy Olkusza zasiedlało przeważnie rycerstwo herbów Ostoja i Przeginia, można z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że i „podolkuscy” Parczewscy obu nimi się pieczętowali, choć przede wszystkim w źródłach wymieniana jest Ostoja.
 

2. Herb i zawołanie

Herbowe rody Przeginiów i Ostojczyków mają typowo małopolskie korzenie. Informacje na ich temat podawałem we wcześniejszych artykułach cyklu, przy omówieniu rodzin: Chechelskich z Chechła i Błędowskich z Błędowa. W odniesieniu do tych terenów można by nawet pokusić się o podejrzenie możliwości wzajemnego pokrewieństwa wymienionych rodzin. Herb Przeginia jest bardzo podobny do herbu Ostoja, a ponadto występował na terenach zamieszkałych przez Ostojczyków i dlatego Przeginię uważa się za odmianę Ostoi (Piekosiński). [4] [6]


1. Herb Ostoja (herb Parcze(o)wskich z olkuskiego) (źródło: Wikipedia)


Wspominałem już przy omówieniu rodów Chechelskich i Błędowskich z olkuskiego, że podobnie jak wiele innych rycerskich herbów polskich, herby Ostoja i Przeginia ściśle nawiązują do pogańskich mitów słowiańskich, których znajomość i tradycja jeszcze nie zanikły nawet w XIV i XV wieku, a konkretnie do mitycznej walki Boga Nieba Peruna z Bogiem Zaświatów Welesem. O walce przypominają tu występujące w herbach miecze, Boga Krainy Zmarłych Welesa obrazuje ów „Smok, ziejący ogniem z paszczy” (smok – konotacje chtoniczne), a o tym, ze walka ta miała miejsce w nocy – przypominają złote półksiężyce w tarczach herbowych. (Derwich i Cetwiński [11]) W okolicy Olkusza zlokalizowanych jest kilka wzgórz aspirujących do miejsca tego rodzaju kultu (patrz mój artykuł z 21 lipca 2016 r. pod linkiem: http://zcalegoswia2.blogspot.com/2016/07/mitologiaarchetyp-mitologii.html).


    3. Gniazdo rodziny Parczów i Parcze(o)wskich
Rodowym gniazdem Parczów i Parcze(o)wskich z olkuskiego jest wieś Parcze w pow. olkuskim woj. krakowskiego. W niewielu historycznych źródłach odnajdujemy wzmianki o pierwotnych właścicielach tej miejscowości. Nie tyle może kompletne, co jedne z najstarszych, udostępnia praca zbiorowa polskich historyków, sukcesywnie wydawany przez PAN „Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu”, który pod hasłami do różnych innych miejscowości „przy okazji” podaje wzmianki dotyczące średniowiecznych właścicieli Parcz (patrz dalej). [14]

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego pod red. Chlebowskiego i Sulimierskiego także skrótowo omawia zlokalizowaną obok Olkusza w Małopolsce miejscowość, będącą gniazdem tytułowej rodziny. [5]


2. Informacje o Parczach wg pow. źródła (źródło: SGKP, j.w.)


3. Lokalizacja byłej wsi Parcze koło Olkusza (źródło: Google Maps)


Olgerd Dziechciarz w artykule z dn. 10 czerwca 2016 r. opublikowanym w „Przeglądzie Olkuskim” o miejscowości Parcze przytacza sporo informacji:
„W kilku pracach znaleźć można informację, że około 1360 r. Parcze należały do Jana Borka (Hanusa Boreka), szlachcica, stolnika sandomierskiego i olkuskiego żupnika, wielce zasłużonego w dziele organizacji tutejszego górnictwa. W końcu XIX w. istniał jeszcze dokument wystawiony 22 czerwca 1368 r., w którym Kazimierz, król polski, zaświadczał, że Bork (w dokumencie Hendzloni dicto Bork) kupił Parcze od 14 wyszczególnionych dziedziców za 210 grzywien. Owymi dziedzicami byli: Thomas de Chechel (z Chechła), Miczco Lysscouicz, Martinus filius Wenczeslai, Martinus i Janussius (bracia), Alena uxor Miczconis, Barthco, Swacho et Ian (bracia), Pessco Oczkouicz, Woytal, Raphael et Blasius (bracia), Paulus dictus Swech. Niestety, ten dokument zaginął, znamy go tylko z XIX-wiecznego odpisu W. Waśkowskiego. (….) z kolejnego dokumentu dowiadujemy się, że jeszcze w 1373 r. dokupił Bork za 14 grzywien jeszcze jedną część tejże wsi, od niejakiej Małgorzaty, córki Bogusza, a żony Staszka z Parcz. Ten zakup potwierdziła królowa Elżbieta Łokietkówna. Tak więc olkuski żupnik kupował Parcze na raty. Szybko jednak imć Bork zakręcił się wokół nowej posiadłości i wnet otrzymał rozciągnięcie na tę wioskę prawa miejskiego. Po Hanusie włości parczewskie odziedziczył jego syn Piotr, krakowski mincerz, który po nieudanej reformie menniczej porzucił Kraków i zamieszkał tu na stałe.” (….)
„Na lata 1365-67 przypada rozszerzenie Olkusza o włości parczewskie (kupiono je za 400 grzywien). XVI w. rejestry i lustracje poświadczają, że połowa Parcz (Dolne) należała do Olkusza.” (…) [12]
„Rozróżniano Parcze Dolne i Górne (szlacheckie). Parcze szlacheckie w początkach XV wieku nabył niejaki Mikołaj Polewka. W 1407 r. folwark za miastem, część Parcz i łaźnię w Olkuszu nabył od Piotra Borka, podówczas wójta olkuskiego, jego brat i krakowski rajca w latach 1404-1406 Hanus Bork (zapłacił 190 grzywien). W 1408 r. kolejną część Parcz kupił Olkusz. W latach 1419-21 za 300 grzywien część Parcz z folwarkiem nabył olkuski rajca Jan Thiwel. Potem być może władali nimi Salomonowie. Sprawa z przynależnością tej wsi w tym okresie nie jest do końca wyjaśniona.” (…) [12]

„Z dokumentu wydanego w Krakowie 25 sierpnia 1435 r. dowiadujemy się, że krakowski kasztelan i starosta Mikołaj z Michałowa poświadczał, że Paweł z Parcz i jego synowcy darowali klasztorowi NMP w Olkuszu (augustianom), którego przeorem był wówczas niejaki Jerzy, olszynę przy drodze z miasta do kamieniołomu. Paweł z Parcz herbu Przeginia występuje w dokumentach z lat 1412-1448, zaś Paweł z Parcz herbu Ostoja w latach 1448-1450.” [12] (….)

„Wedle niektórych historyków w początkach XVI w. wieś należała do Bonerów, w końcu XVI w. należała do klucza ogrodzienieckiego czyli spadkobierców Bonerów. W „Opisie włości Pomorzańskich” (z 1534) Serweryn Boner pisał o tutejszej kapliczce „Tysiąca Dziewicz” (winno być 11 tysięcy); wspominał też, że „grunt wydzielony” sprzedany był „Bonarowi do Grodzieńca” (czyli Ogrodzieńca), a częściowo darowany „do spitala” przy kościele św. Ducha i Augustianom.
W 1590 r. do części wsi podległej Olkuszowi włączono część Parcz podlegających starostwu rabsztyńskiemu.” [Olgerd Dziechciarz [12]]


4. Parcze k. Olkusza (górna linia domów pon. masztu telekom.) wid. z pd na pn,
                2014 r. (fot. Tadeusz Barczyk, panorama ze wzgórz Czarnej Góry)




5. Parcze 2016 r., wid. z Parcz na pd., w str. Olkusza (fot. Ryszard Maliszewski)


4. Najważniejsze gałęzie rodziny

Zgodnie z zasadą, że „początki zawsze są nieuchwytne”, nigdy zapewne nie znajdziemy potwierdzenia tezy, iż domyślny średniowieczny ród Parczów z Parcz „olkuskich”, w jakikolwiek sposób stanowił przodków (czy krewnych) późniejszych właścicieli wsi, Parczewskich herbu Ostoja (Seweryn Boner nazywa ich „Parczowskimi”), jednak zasady genezy nazw miejscowych (nazewnictwa geograficznego) nie mogą mylić. Nazwa miejscowa tego typu jest nazwa „rodową”, informującą nas o imieniu rodu, będącego najwcześniejszym „właścicielem zbiorowym” wymienionej miejscowości. Na tejże samej zasadzie utworzone są na przykład nazwy innych średniowiecznych polskich wsi: Brzóski, Cibory, Koryczany, Szyce, możliwe, że i Klucze olkuskie itp. Dotyczy to czasów najstarszych średniowiecza. Dopiero w wiekach późniejszych nadeszły czasy faktycznych, rycerskich właścicieli tej wsi, „piszących się z Parcz”, czy „z Błędowa”.


Informacje na ich temat wymienia sporo źródeł historycznych, w tym np. herbarze, zapiski sądowe i inne, ujęte dzisiaj zbiorczo przez historyków, szczególnie w klasycznym, a wielokrotnie przeze mnie cytowanym źródle:
Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu [14]:
Nie zawiera on co prawda hasła „Parcze”, lecz w informacjach dotyczących innych miejscowości bardzo często odnaleźć można imiona i przydomki pierwotnych rycerskich właścicieli omawianej wsi.

Np., pod hasłem Błędów odnajdujemy: „1400 Jan, Mikołaj i Maciej z B. (SP 8, 8766); Święch z Parcz zastawia Florianowi z Niegowonic 2 role przymiarkowe i 2 siedliska w B.”

Pod hasłem Chechło : "1397-1400 Bartłomiej dz. Parcz, pleb. w Ch. ; 1419-21 Klemens z Ch. sprzedaje za 30 grz. br. Wojciechowi i Pawłowi z Parcz 1/2 dziedziny w Ch. zw. Kobyłkowskie oraz 2 stawy, z których jeden leży nad rz. Białą ,,na Wirzchnirisza”, a drugi nad rz. Chechelec (ZK 312 s. 178).
1422 Michał s. Miczana ongiś z Grabowej darowuje Wojciechowi z Parcz trzecią cz. młyna dolnego w Ch. z łąkami i trzecią cz. stawu cum spacio agri videlicet niwa. Część ta należała ongiś do zm. młynarza Macieja Kłokoczka. Młyn leży przy drodze publicznej do Turzyna ;
Wojciech i Paweł z Parcz sprzedają za 25 grz. Mikołajowi z Ch. całą cz. dziedzictwa w Ch. z rolami, polami i sadzawkami” (…) itp. itd., przy innych hasłach."

Z takich i podobnych (np. z wyżej przytoczonych przez Olgerda Dziechciarza) źródeł historycznych pochodzą wszystkie informacje dotyczące pierwotnych, drobno rycerskich właścicieli Parcz, herbu Ostoja.


6. Miniatura średniowieczna (obraz wsi, XV w.) (źródło: Internet, Wikipedia)

Jak wynika ze źródeł, większość wymienionych tutaj rycerskich właścicieli należała do rycerstwa ubogiego, mało znanego w źródłach historycznych i często zagrożonego popadnięciem w ubóstwo, a co za tym idzie, wypadnięciem ze stanu.
Poświadczone są ich kontakty z dziedzicami podobnych, przeważnie drobnoszlacheckich i pobliskich wsi, ale też z mieszkańcami miast, albo przedstawicieli duchowieństwa.

Potem nie mają już Parcze raczej nic wspólnego z rodziną Parczewskich, ale reprezentanci omawianej rodziny nadal „obecni są” w wielu miejscowościach naszego (i innych) regionu, należąc również do stanów włościańskiego i mieszczańskiego. Być może środki z sukcesywnie odbywanej sprzedaży części Parcz (patrz wyżej), służyły przejściowo Parczewskim do nabywania innych dóbr.
Rodzina Parczewskich z Parcz koło Olkusza „trzymała” więc wieś (tzn jej części) jedynie, około dwóch wieków, po czym przejęły Parcze inne rodziny, miasto Olkusz i niegrodowe starostwo królewskie (?), zaś Parczewscy właściwie wyemigrowali z naszej okolicy, często degradując się społecznie i majątkowo, ale „nazwisko im pozostało”.

W wiekach późniejszych (i w czasach zaborów) dawne rodziny ubogiej szlachty, nierzadko własnoręcznie uprawiające swoje grunty, pod względem społecznym spadały przeważnie do klasy włościańskiej, o ile nie były w stanie „wylegitymować się ze swojego szlachectwa”. Już od wieku XIV i wiekach następnych, aż do XVIII, zamieszkiwali więc różni Parczewscy często w miastach (np. Kraków czy Miechów) oraz w innych miejscowościach (np. Słaboszów, Książ Wielki, Stogniewice) [Geneteka], jako zwykli ich mieszkańcy.

Internetowe źródło: Rody ziemiańskie XV i XVI wieku. T. 1, Małopolskie rody ziemiańskie, Krzepela, Józef nie podaje żadnych informacji o miejscowym rodzie Parczewskich. [13]


Przypisy i Bibliografia:

[*]. Odnośnie odmiany gramatycznej tego rodzaju nazw miejscowych, jak Klucze, Koryczany, Parcze, czy Rodaki, zdecydowanie opowiadam się za ich odmianą usankcjonowaną wielowiekową tradycją, a więc np: Klucze, z Klucz (a nie z Kluczów albo z Kluczy), czy Parcze, z Parcz (a nie z Parczów).

[**]. O tychże wspomina źródło internetowe „Studia nad pierwotnem rozsiedleniem rycerstwa wielkopolskiego” Stanisława Kozierowskiego : http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/plain-content?id=119128:

Parczów i Parczówek Op./Op. p. Białaczów i Petrykozy.
Dług.: Parczowscy h. Odrowąż I. 364. 67. (ob. Białaczów).

[***]. W 1579 r. posiadali wieś Parczew Maciej i Wojciech, a w 1620 Piotr, Parczewscy.


[1]. M. Z. Wojciechowscy, Polska Piastów, Polska Jagiellonów, Dr. św. Wojc., 1946 ( PPPJ )L.

[2]. Mały słownik kultury dawnych Słowian, pod red. L. Leciejewicza, W.P.,
Warszawa 1972 ( MSKDS )

[3]. J. Roszko, Kolebka Siemowita, Iskry, Warszawa 1980

[4]. T. Gajl, Herby szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, POZKAL, Gdańsk 2003
( HSRON )
[5]. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red.
B. Chlebowskiego, F. Sulimierskiego, W. Walewskiego i J. Krzywickiego,
nakł. Autorów, druk. „Wiek”, Warszawa 1880 – 1902 ( SGKP ) oraz

[6]. S. Górzyński, J. Kochanowski, Herby szlachty polskiej, Wyd. U. W. „Alfa”, Warszawa
1994 ( HSP)

[7]. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk (red. - praca zbiorowa), Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego,
dwa tomy, PWN, Warszawa, Kraków 1978 ( DORO )

[8]. W. Staśkiewicz (red. - praca zbiorowa), Społeczeństwo polskie od X do XX wieku,
Książ. i Wiedza, Warszawa 1988 ( SP )

[9]. Słownik nazwisk współcześnie używanych w Polsce, pod red. K. Rymuta, Inst. Jęz. Pol.,
P.A.N., wersja internetowa (Rym.)

[10]. Polska – moja ojczyzna, Encyklopedia (...), pod red. J. Marciszewskiego, W. P.,
Warszawa 1979 (PMO – E)

[11]. Derwich, M. Cetwiński, Herby, legendy, dawne mity, Kr. Ag. Wyd. Wrocław
1989 ( HLDM )





Wikipedia – encyklopedia internetowa i inne źródła internetowe, np. „Geneteka”



Uwaga: Wolno kopiować i cytować pod warunkiem
podania źródła i autora

Autor: o