czwartek, 6 sierpnia 2015


Dawne rodziny 9. „Bodaj byś cudze dzieci uczył !!”
                                              Cz. I. Nauczyciele

(pochodzenie rodzin, losy w Olkuszu, koligacje)

         Autor: Ryszard Maliszewski


W tradycyjnie rzemieślniczej i rolniczej społeczności mieszczan Olkusza w XIX wieku mało było sposobności, by wyrwać się poza obręb klasy drobnomieszczańskiej i znaleźć miejsce w życiu pośród szeregów inteligencji. Na kształcenie dzieci mogli sobie bowiem pozwolić tylko najzamożniejsi z mieszczan. Bardzo często odskocznią do zrobienia tego rodzaju kariery była służba zaborcy, np. w charakterze urzędnika aparatu administracyjnego czy nauczyciela w publicznych rosyjskich szkołach (innych publicznych przecież nie było), albo wstąpienie do „stanu duchownego”. Jednak, zarówno urzędnicy państwowi, jak i nauczyciele „wyższego stopnia w zaborze rosyjskim mogli rekrutować się przede wszystkim spośród Rosjan. [1] Im niżej w hierarchii, tym większy odsetek stanowisk w wymienionych zawodach zajmowali również Polacy. Wśród nich najwięcej było reprezentantów zdegradowanej szlachty. „Zdeklasowani posiadacze ziemscy, nieśli ze sobą obyczaj szlachecki, sposób bycia, pojęcia czy reakcje ekonomiczne, etyczne i towarzyskie, właściwe dla dawnego stanu, jednakże w swych warunkach materialnego bytu, w swej sytuacji prawnej pod wieloma innymi względami nie różnili się od mieszczan”. [2] Pod ich wpływem, również i środowisko mieszczańskie coraz częściej przyjmować zaczęło powyższe „wzory życia”, po uzyskaniu wykształcenia roznosząc je coraz szerzej, „pod strzechy”. W latach po połowie XIX wieku nauczycielem rosyjskiej szkoły elementarnej był np. (znany mi też z historii rodziny) Bartłomiej Kownas, ojciec jednej z „późniejszych żon” Maliszewskich, uczący we Włoszczowie i później w Strzemieszycach (patrz przyszły Rozdział 12 opracowania). Uczył on w tym samym czasie, co dalej wspominany Teodor Maliszewski.

W roku 1844, gdy zniesiona została gubernia kielecka, a Olkuskie należeć zaczęło do guberni radomskiej, sprawy szkolnictwa w zaborze rosyjskim zostały poddane (po powstaniu 1831 r.) nasilającym się ograniczeniom ze strony systemu władzy. Tropiono polską książkę i poddawano ostrej cenzurze całe piśmiennictwo, zwłaszcza napływające z emigracji polistopadowej utwory o wymowie patriotycznej. [3]  
W takich warunkach rozpoczynał swoją edukację syn Jana Maliszewskiego, ekonoma w Suliszowie, - Teodor Maliszewski, by po uzyskaniu wykształcenia włączyć się do wspomnianego „aparatu edukacji” (represji ?).



Teodor Andrzej Maliszewski syn Jana  (*1835)


Syn Jana Maliszewskiego, ekonoma w Suliszowie (parafia Piotrkowice), urodzony chyba tamże z matki Eleonory z Kadłubowskich. Zupełnie możliwe, że wymieniony Jan Maliszewski wywodził się z "przegińskiej" lub "dzierzgowskiej" gałęzi rodziny, dalej spokrewnionej z olkuskimi Maliszewskim. Wyjaśniło się dokładne pochodzenie Teodora dopiero po publikacji niniejszego artykułu, dzięki odnalezieniu przez Annę Kownas z Wrocławia metryk do tej gałęzi rodziny (poprawiam zatem te szczegóły ; wcześniej zakładałem, że Teodor Maliszewski był synem "olkuskiego" Jana Kantego syna Macieja, co się nie potwierdziło).
                                                                                                                                                                          Nie wiadomo dokładnie gdzie Teodor Maliszewski spędził dzieciństwo i młodość, oraz gdzie pobierał nauki, wiadomo jednak, że ojciec zapewnił mu wykształcenie „powyżej gimnazjalne”, gdyż Teodor, przez całe swoje dorosłe życie wykonywał zawód nauczyciela w rosyjskich szkołach państwowych.

W wieku 26 lat, ożenił się Teodor Maliszewski (w roku 1861 akt nr 6) w Piotrkowicach (gmina Chmielnik w kieleckiem) z Józefą z Iwańskich, córką dworskiego rządcy. Gdzie i kiedy rodziły się przez 20 lat trwania tego małżeństwa ich ewentualne, nieznane mi dzieci, - nie wiem. Zapewne tam, gdzie losy poniosły wiejskiego nauczyciela szkół elementarnych, a więc tam, dokąd „wierchuszka prikaz dała”. Jedynym „znanym” mi bowiem przed 2015 rokiem synem Teodora i Józefy z Iwańskich był Bolesław Maliszewski, urodzony dopiero w 1881 roku, w 20 lat po ślubie rodziców. Prawdopodobnie był on zatem najmłodszym dzieckiem Teodora, lecz na pewno nie jedynym, bo na jego nagrobku w Dąbrowie Górniczej jest informacja o rodzeństwie Bolesława.

Nieco to zadziwiający zbieg okoliczności, ale wspomnieć tutaj należy, że Piotrkowice należały dawniej częściowo do Maleszewskich (oboczność nazwiska Maliszewski) herbu Gryf, tak więc okoliczni Maliszewscy wymieniani przeze mnie w Rozdziale 2. niniejszego cyklu "Dawne rodziny 2. „W las niejako kontrowersyjny”...", byli zapewne „z tychże”, podobnie jak moja rodzina. [4] Ale nie ma to chyba żadnego odniesienia do dziejów Teodora Maliszewskiego.

W chwili urodzenia się Bolesława (rok 1881), zamieszkiwał Teodor wraz z rodziną w Potoku Wielkim koło Sędziszowa Kieleckiego (parafia Krzcięcice), ale czy czasowo, czy na stałe, w związku z pracą w określonej szkole (miejsc zatrudnienia mógł Teodor Maliszewski wcześniej „zaliczyć” już kilka) - nie wiadomo. Wydaje się, że pobyt ten i praca tutaj w wiejskiej szkole elementarnej musiały nie trwać zbyt długo, bo ambitny nauczyciel nie chciał zapewne pozostać na stałe „wiejskim dupotłukiem” i starał się przenieść do lepszej szkoły, gdzieś w mieście (inna sprawa, że wiejski nauczyciel, na bogatej wsi mógł „obłowić się” podobnie jak wiejski proboszcz, „dorabiając sobie w naturze lub pieniądzu” do państwowej, lichej pensyjki). Jednak nie znalazłem nigdzie informacji o ewentualnym innym miejscu pracy i zamieszkania Teodora Maliszewskiego.

W treści aktu urodzenia Bolesława podano, że ojciec dziecka był „uczitieliem naczalnogo ucziliszcza”, czyli rosyjskiej powszechnej początkowej szkoły państwowej w Potoku Wielkim, w której to na pewno (lub przy której) zamieszkiwał wraz z rodziną. Kto ciekawy jest jak wyglądało wówczas takie początkowe nauczanie w państwowej szkole rosyjskiej na wsi, niech sięgnie po lekturę Stefana Żeromskiego „Syzyfowe prace” (no, może tylko postać nauczyciela z powieści nie pasuje tutaj do Teodora Maliszewskiego, który w końcu musiał być jednak na wyższym poziomie, niż opisywany tam nauczyciel, bo uczył potem przecież, także i w lepszych szkołach (w Dąbrowie Górniczej i chyba w Olkuszu).

Innternetowa strona zatytułowana „Jak wyglądała nauka w szkole XIX wieku „: [5] http://joemonster.org/link/pokaz/53280/Czego_i_jak_uczyly_sie_dzieci_w_szkole_podstawowej_w_XIX_w._ podaje na ten temat sporo informacji w odniesieniu właśnie do terenu świętokrzyskiego
(Na podstawie książki "Ożarów. Dzieje miasta i gminy" pod. redakcją Feliksa Kiryka.). Stamtąd też zacytowałem obie zamieszczone niżej ilustracje, przedstawiające tego rodzaju szkołę w XIX wieku.



1. Szkoła elementarna w zaborze rosyjskim w XIX wieku (źródło: j.w.)




2. Plan lekcji w roku 1860-1861 (źródło: j.w.)


Jak przytacza wymienione wyżej źródło: „W wyniku klasyfikacji można było uzyskać następujące noty w nauce: bardzo dobry, dobry, mały , bardzo mały i mierny. Każdy rok szkolny kończył się egzaminem, w którym uczestniczyli rodzice, zaproszeni goście i opiekun szkoły. W maju 1841 r. podczas wizyty Gubernatora Cywilnego Guberni Sandomierskiej najpilniejsi uczniowie dostawali nagrody pieniężne. Jeden z uczniów Maxymilian Kubacki uzyskał pochwałę i świadectwo ukończenia szkoły elementarnej co umożliwiło mu rozpoczęcie nauki w szkole obwodowej.

Najliczniejszą grupą w szkole w okresie 1836-1872 był stan mieszczański 87,6% uczniów. Dzieci pochodzenia chłopskiego stanowiły 6% ogółu uczniów, zubożałej szlachty 3%, , grupa dzieci kupców i urzędników 1,2 % i wojskowych niecały 1%. Wśród uczniów byli katolicy 93,2% i wyznawcy judaizmu 6,8%. Młodzież żydowska chętnie uczyła się języka polskiego czy to prywatnie czy poprzez uczęszczanie do szkół katolickich.”. [5] W związku jednak z faktem, że szkoła elementarna w Potoku Wielkim była „wiejska”, zapewne trochę inaczej prezentował się w niej procentowy skład uczniów, było ich też na pewno o wiele mniej.


         Oprócz aktu urodzenia się Bolesława Maliszewskiego syna Teodora w Krzcięcicach, odnalazłem w "Genetece" także i wcześniejszą metrykę urodzenia się tutaj jego brata, Stanisława Walerego Maliszewskiego (akt nr 53 z roku 1876).[6] 


Metryka urodzenia Stanisława Walerego Maliszewskiego syna Teodora 
          (źródło: z arch. Anny Kownas) 










Niestety, z braku czasu proboszcza parafii, nie udało mi się w parafii Krzcięcice sprawdzić, czy tutaj rodziły się także i inne dzieci Teodora (a więc nie dowiedziałem się również, jak długo we wsi Potok Wielki Teodor Maliszewski zamieszkiwał i pracował, oraz gdzie ubył. Nazwisko to jest bowiem w tej okolicy poza tym nieznane, choć należy przyznać, że z Potoku Wielkiego do Dzierzgowa i Zagórza Mękarzewskiego (gdzie istniało lub nawet istnieje do dzisiaj jakieś gniazdo Maliszewskich), jest zaledwie 20 kilometrów. Podobnie, z Maliszewskimi z Przegini związani są prawdopodobnie zapisani w parafii Krzcięcice: Leon Maliszewski (ślub z Heleną Ujdak w 1831 roku akt nr 6) i Walenty Maliszewski (ślub z Teklą Wojciechowską w roku 1832 akt nr 9). [6] Tamże również są inne metryki do tego nazwiska i rodziny. Czy wyżej wymienieni Maliszewscy mieli jakieś kontakty z dosyć już daleką rodziną z Olkusza, - nie wiadomo.

W późniejszych latach zamieszkiwał Teodor (a może i pracował) w Strzemieszycach lub Dąbrowie
Górniczej, może także i na starsze lata w Olkuszu (ale gdzie - nie wiem), gdzie też zmarł w wieku 67 lat. Sprawa zamieszkiwania Teodora u schyłku życia w Olkuszu nie jest całkiem jasna. Możliwe, że w tym czasie był już na emeryturze (początek XX wieku).

Teodor nie utrzymywał widocznie u schyłku życia bliskich związków z rodziną Maliszewskich „olkuskich”, czemu nie bardzo chyba można się dziwić, gdyż ta rodzina była dla niego obca (po innych przodkach, no i przez wiele lat Teodor zamieszkiwał poza Olkuszem). Nawet jego śmierć w olkuskiej parafii zgłaszali obcy ludzie : Antoni Szczygieł i Jan Barczyk. Pochowany jest może, albo na starym jeszcze cmentarzu w Olkuszu przy dawnej Alei Włodzimierskiej (obecnie Kazimierza Wielkiego), albo nawet poza Olkuszem (może w Strzemieszycach lub Dąbrowie), gdzie być może wywiozła ciało wdowa po nim, Józefa z Iwańskich, według adnotacji z aktu zgonu Teodora, jeszcze wówczas żyjąca.



Józefa z Iwańskich Maliszewska (*ok.1843)


Z Iwańskich , córka drobnego rządcy i dzierżawcy z Piotrkowic (gmina Chmielnik w kieleckim), urodzona najprawdopodobniej w 1843 roku w Piotrkowicach (akt nr 7), być może krewniaczka Iwańskich z Olkusza i Strzemieszyc. Od 1861 roku żona Teodora Andrzeja Maliszewskiego i matka jego dzieci, w tym urodzonego dopiero w 1881 roku Bolesława. Ponieważ Teodor miał już wtedy 46 lat, a ślub brali 20 lat wcześniej, zupełnie możliwe, że przed Bolesławem, urodziło się w tej rodzinie kilkoro co najmniej wcześniejszego, starszego rodzeństwa Bolesława, ale oprócz Stanisława Walerego Maliszewskiego, starszego brata Bolesława, gdzie i kiedy – nie wiem.

Nazwisko Iwański spotyka się w źródłach olkuskich już od XVIII wieku, np. w 1741 notuje się
tutaj urodzenie Łucji Iwańskiej córki Ludwika i Reginy. Spotyka się to nazwisko także i w Koniecpolu, Szczekocinach, Czeladzi, Strzemieszycach, ale też i do dzisiaj Iwańscy na Kurpiach, a stąd na Mazurach, więc chyba z Mazowsza rodzina ta (czy więcej rodzin tego nazwiska) się wywodziła. Autor artykułu od lat 50-tych XX wieku znał w Dębowie na Mazurach nad jeziorem Nidzkim rodzinę Iwańskich, przybyłą z Kurpiów.

Najprawdopodobniej rodzina Iwańskich była pochodzenia drobnoszlacheckiego (w herbarzach Iwańscy herbów: Jastrzębiec i Ostoja) z Mazowsza, skąd rozprzestrzeniła się po dzierżawach, służbach i lennach w Małopolsce i Księstwie siewierskim, gdzie mogli jej reprezentanci nawet zdeklasować się do niższych stanów. Jest np. ogłoszenie w Urzędowym Okólniku Guberialnym z 1848 roku, że wzywa się (w Zagłębiu – Gmina Olkusko-Siewierska) wyszczególnionych obywateli (w tym Seweryna Iwańskiego syna Adama i Róży ze Stawickich), jako szlachciców niewiadomego miejsca zamieszkania, do wylegitymowania się ze swego szlachectwa.
W przeciwnym razie zostaną pominięci w spisach szlachty.[7] Taka sytuacja była w XIX wieku bardzo typowa dla wielu rodzin szlacheckiego pochodzenia, które nie zawsze mogły lub chciały wylegitymować się. Podobnego pochodzenia zresztą jest wiele rodzin, skoligaconych z Maliszewskimi.

Wg słownika Rymuta, w końcu XX wieku zamieszkiwało w Polsce 7.904 osób tego nazwiska, w tym w katowickiem 434. Według Geneteki, w Piotrkowicach, skąd pochodziła żona Teodora Maliszewskiego, Józefa z Iwańskich, w XIX wieku rodzina tego nazwiska była już tak rozrodzona, że nie jestem w stanie cytować tutaj ich metryk, tym bardziej, że najczęściej brakuje do nich imion rodziców i nazwisk matek. [6] Ale w XVIII wieku np. mogli być oni tutaj mniej liczni, - brak mi jednak do tegoż wieku i tej miejscowości źródeł.

SGKP podaje, że w XIX wieku wieś należała do Tarnowskich, jednak folwark piotrkowicki, obejmujący większość areału - do plebana (razem ok. 600 mieszkańców). Ponieważ pleban „osobiście” na pewno gruntów tych nie uprawiał, wszystkie grunty „puszczone były w dzierżawę” (stąd zapewne tyle tam drobnej szlachty - dzierżawców). [8]

Józefa z Iwańskich Maliszewska wymieniona jest również w tekście napisu na nagrobku księdza Bolesława Maliszewskiego w Dąbrowie, widać więc, że do końca życia, już po śmierci męża jako wdowa, zamieszkiwała przy którymś z dzieci tamże żyjących i domyślać się można, że pragnęła być blisko swego najmłodszego (?) syna, który w Dąbrowie był księdzem, a którego również przeżyła. Stamtąd chyba pochodził wspomniany w jednym z dalszych rozdziałów Florian Maliszewski (nieznanego mi rodowodu), który mógłby być ewentualnie jej wnuczkiem, a synem jakiegoś równie mi nieznanego brata księdza Bolesława.



3. Stara widokówka Dąbrowy Górniczej (źródło: Internet, strona
     wym. w Bibliografii)


                                                                   ******

W Olkuszu pracę nauczyciela w rosyjskiej szkole powszechnej wykonywał początkowo Aleksander Machnicki (ur. w 1880 roku, syn carskiego urzędnika, Bonifacego Machnickiego i Salomei z Marczewskich). O tejże rodzinie wspomnę jeszcze w jednym z następnych artykułów cyklu, omawiającym „pracę na urzędzie”. Tutaj wspominam jedynie nauczycielskie tradycje wymienionej rodziny. O Aleksandrze Machnickim tak pisze Jacek Sypień, cytując z DORO:

„Aleksander Machnicki, po ukończeniu szkoły powszechnej w Olkuszu i rosyjskiego seminarium nauczycielskiego w Jędrzejowie studiował historię i ekonomię na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Po studiach wrócił do Olkusza. Od 1907 roku rozpoczął pracę w rosyjskiej jeszcze szkole w Olkuszu, ale jako pierwszy nauczał w języku polskim, co było możliwe po reformie wprowadzonej po rewolucji 1905 roku. [9]
Wymienione opracowanie Jacka Sypienia przytacza wiele innych szczegółów o Aleksandrze Machnickim i dziejach tej rodziny w Olkuszu, oraz o dalszym ciągu jej zaangażowania na polu oświaty. Przez długie lata jako nauczycielka szkół olkuskich pracowała również druga żona Aleksandra Machnickiego, Janina z Łapickich Machnicka.[9]




4. Dworek Machnickich w Olkuszu (fot. ze zbiorów PTTK w Olkuszu ;
     cyt. Emilia Kotnis-Górka, przegląd Olkuski, „Poznaj z nami ...”, „Domy 
      światłem malowane”



5. Aleksander i Janina Machniccy z córką (źródło: arch. i str. intern. Pawła 
     Barczyka "Olkusz w fotografii")



Bolesław Maliszewski syn Teodora Andrzeja syna Jana (*1881)


       Syn Teodora Andrzeja Maliszewskiego syna Jana (ekonoma dóbr w Suliszowie, prawdopodobnie z gałęzi "przegińskiej" rodziny) urodzony w Potoku Wielkim koło Sędziszowa Kieleckiego (parafia Krzcięcice) z matki Józefy z Iwańskich.

Ojciec Bolesława był w Potoku Wielkim nauczycielem carskiej szkoły wiejskiej. Jako nauczyciel, doceniał zapewne Teodor znaczenie wykształcenia w życiu człowieka, nawet w tak trudnych dla Polski czasach, jakimi był okres zaborów. Toteż postarał się, aby syn zdobył wykształcenie wyższe.

Metryka urodzenia Bolesława Maliszewskiego syna Teodora (z arch. Anny Kownas)
Trudno powiedzieć, co zdecydowało o wyborze przez Bolesława stanu duchownego ; może autentyczne powołanie odegrało tu rolę, a może chęć osiągnięcia wyższego niż pozycja ojca statusu społecznego i zerwania z „rosyjskimi powiązaniami” poprzez włączenie się w nurt katolickiej organizacji kościelnej, kultywującej wszak nadal tradycje zachodnio-europejskie ; może także i były jakieś naciski ze strony, religijnej zapewne matki. Fakt faktem, że ukończył Bolesław Maliszewski Seminarium Duchowne w Kielcach i stał się osobą duchowną. Jego krótki życiorys przytaczam tutaj, ponieważ jako katolicki ksiądz przez cały okres swojej „działalności zawodowej” nauczał religii w różnych szkołach, dokąd władze duchowne go skierowały.

Nie wiadomo gdzie był początkowo wikariuszem, w końcu jednak „załatwił sobie pracę” w rodzinnej może Dąbrowie Górniczej, wciąż dynamicznie rozwijającym się mieście, będącym stolicą administracyjną regionu zagłębiowskiego. W najważniejszej parafii Dąbrowy, bazylice MB Anielskiej, pracował ksiądz Bolesław już po jej ponownej konsekracji w roku 1912. Tamże za czasów jeszcze carskich, był podobno tajemnym działaczem na rzecz krzewienia kultury i oświaty polskiej, pracując przede wszystkim w kręgach młodzieży robotniczej.

Zmarł w wieku 38-39 lat w Dąbrowie Górniczej i tamże jest pochowany. Według informacji zamieszczonych na tablicy pomnika na jego nagrobku, był ksiądz Bolesław Kandydatem Nauk Teologicznych, Prefektem Szkół Zagłębia. Ten okazały nagrobek, ufundowany przez matkę i rodzeństwo, stoi przy głównej alejce dąbrowskiego cmentarza, po prawej stronie. Z tablicy na nim można właśnie dodatkowo się dowiedzieć o rodzeństwie Bolesława, wszakże oprócz brata, Stanisława Walerego (patrz wyżej), ja o nich jak na razie nic nie wiem.



          6. Bazylika dąbrowska współcześnie (źródło: Internet, Wikipedia)

Osobiście, wspominając dawnych katechetów szkolnych mam nadzieję, że ten mój „duchowny” daleki krewniak nauczający dąbrowskich uczniów religii, w dziedzinie „nauki moralności” traktował ich bardziej normalnie, niż ów znany przed II wojną światową olkuski ksiądz katecheta (nazwisko przemilczę), słynący z „bezinteresownej nienawiści do dziewcząt” i ostrych reakcji w stosunku do dziewcząt wg niego "niemoralnych”, w ramach których to „odchyłów” linijką mierzył dziewczynom długość sukienek „od podłogi do rąbka”, a gdy któraś z nastolatek wyrósłszy ze szkolnej sukienki czy mundurka ośmieliła się pokazywać kolana, rzucał jej z pogardą złotówkę, wraz z jadowitą uwagą: „Masz, niech ci matka sukienkę przedłuży!!”.



7. I Komunia dzieci olkuskich 1928 r. (z archiwum Ryszarda Maliszewskiego)



Przypisy:

[1]. SP (skróty w Bibliografii), str 526-528

[2]. tamże str 530

[3]. DORO (skróty w Bibliografii) t. I, str 490

[4]. SGKP (skróty w Bibliografii), t. VIII, str 209

[5]. Jak wyglądała nauka w szkole XIX wieku (Internet, str j.w.)

[6]. Geneteka (Internet, str w Bibliografii)

[7]. Arch Państw. Będzin „Akta Gminy Olkusko-Siewierskiej (okólniki)”

[8]. jak przypis [4]

[9]. DORO (skróty w Bibliografii), t. I, str 552, Jacek Sypień, Dwory szlacheckie
       ziemi olkuskiej, str 98


Bibliografia:


1. Archiwum Państwowe Chrzanów
Akta Miasta Olkusza: - Akta Metrykalne, w tym Regestr Metryk Parafii Olkusz,

2. Arch. Państw. Będzin
Akta Gminy Olkusko-Siewierskiej: - (okólniki)

3. Wypisy z akt USC parafii: Olkusz, Strzemieszyce (Gołonóg), Będzin, Piotrowice,
      Regestr Metryk Olkusz

4. Dane z nagrobków: Olkusz, Strzemieszyce, Trzebinia, Chrzanów, Gołonóg-Dąbrowa
     Górnicza, Będzin, Czeladź, Koniecpol, Szczekociny

5. Pamiętniki i relacje ustne:
    - Ryszard Maliszewski, Historia małopolskiej gałęzi rodziny
        Maliszewskich (Opracowanie w posiadaniu autora),

    - Relacja Anny Kownas z Wrocławia

7. Materiał fotograficzny własny i z Internetu


Źródła i opracowania drukowane:

1. Dzieje Olkusza i Regionu Olkuskiego, pod red. K. Kiryka i R. Kołodziejczyka,
     Warszawa- Kraków 1978. (Skrót; DORO)
2. Ichnatowicz I, Mączak A., Zientara B., Żarnowski J., Społeczeństwo polskie
     od X do XX wieku, K. i W. Warszawa 1988 (skrót SP)
3. Rymut K., Nazwiska Polaków, wersja internetowa z wyszukiwarką nazwisk
    (http://herby.com.pl/).
4. Górzyński S., Kochanowski J., Herby szlachty polskiej, warszawa 1994.
    5. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i …., pod red. F.Sulimierskiego i
         Walewskiego, Warszawa 1880 - 1914  
6. Sypień Jacek, Dwory szlacheckie ziemi olkuskiej, Grafpress Łukasz Kajda, Olkusz 2013


Internet:






                                                                    ******



(Uwaga: Wolno kopiować i cytować jedynie pod warunkiem
podania źródła i autora artykułów !)



C.d.n. (we wrześniu druga część tego artykułu)


















Autor: o