środa, 1 sierpnia 2018

Drobne rycerstwo średniowieczne

8. Glanowscy herbu zapomnianego z Glanowa:

1. Pochodzenie i występowanie rodziny


Nazwisko Glanowski, wg normalnych zasad gramatycznych utworzone zostało w średniowieczu od nazwy wsi Glanów nad rzeką Dłubnią w pow. olkuskim. Źródła historyczne podają tylko jedną miejscowość tej nazwy, będącą właśnie gniazdem rodowym pierwotnie rycerskiej rodziny Glanowskich. [5]

Herbarze polskie rodziny tego nazwiska co prawda nie wymieniają, ale skoro już od średniowiecza ono na naszym terenie funkcjonuje (i nadal „ma się dobrze”), więc oczywistym jest, iż należy rodzinę tę określać jako „ongiś drobno rycerską”, której jednak klejnot w przeciągu wieków uległ zapomnieniu, a ona sama, rozradzając się, zasiliła następnie szeregi wszystkich innych stanów. [4] [6]

Słownik nazwisk polskich Kazimierza Rymuta, według danych z lat 90-tych ub. wieku,
wymienia w Polsce 975 osób noszących nazwisko Glanowski, z czego najwięcej właśnie na południu Polski: (264) w krakowskim, (218) w katowickim i (203) w bielskobialskim. [9]

Jako wieś, należał Glanów koło Olkusza w czasach „po Długoszowych” do dóbr kościelnych (konkretnie klasztornych), jednak wzmianki w źródłach historycznych wyraźnie stwierdzają, że cała ta wieś była wcześniej w średniowieczu w posiadaniu rycerskich właścicieli. W czasach Długosza należała do Chrząstowskich herbu Strzegomia-Kościesza, który to ród był w zasadzie możnowładczy, nas tutaj nie interesujący (patrz dalej).

Zagadkowo jednak przedstawia się sprawa pierwszych właścicieli przedmiotowej wsi. Chrząstowscy z Brzezia i Chrząstowa (lubelskie) co prawda, wg źródeł historycznych lokowali wieś na prawie średzkim (polskim – patrz dalej), ale sam Glanów, jako miejscowość istniał już wcześniej (!!!). Kto był zatem jego właścicielem przed Chrząstowskimi (?), bo skoro nazwisko brali oni od dóbr w lubelskiem, to nie pochodzili z Glanowa (!!) ?

Istnieje więc dosyć słabe, bo nie poparte źródłami historycznymi przypuszczenie, że pierwotnymi właścicielami tych dóbr byli inni rycerze, może „rodowcy” jacyś z tej okolicy, a więc „dziedzice”, którzy je utracili w nieznanych nam okolicznościach na rzecz możnowładczych Chrząstowskich z Brzezia i Chrząstowa (?). Czy jednak w tamtych, odległych bardzo, bo przed 1295 rokiem czasach, mogli oni już posługiwać się interesującym nas nazwiskiem ?? Mało jest to faktycznie prawdopodobne, ale zasadniczo możliwe.

Nazwa bowiem miejscowości, wg gramatycznych zasad nazewnictwa, oznaczała pierwotnie „gródek Glana” (nieznanego nam ze źródeł historycznych rycerza o imieniu „Glan” lub „Glano”) i funkcjonowała zapewne jeszcze przed lokacją samej wsi, ale kim mógłby ów Glan być w historycznej przeszłości – nie wiadomo. Teoretycznie więc, potomkowie owego rodu mogli by już nazywać się „z Glanowa”, czyli Glanowscy. Jakiego oni jednak mogli być herbu (bo w tamtych odległych czasach mało który rycerz pieczętował się już klejnotem) – nie wiadomo. Nie wiadomo również, gdzie ów „domyślny” gródek był zlokalizowany.
Z wiadomych przyczyn, mogą być o to podejrzane jakieś miejsca w okolicy, najprawdopodobniej zlokalizowane gdzieś nad Dłubnią, może w zakolu jakimś czy zabagnieniu, albo na jakimś wzgórku, których w tym wyżynnym terenie mogło być kilka. Może więc nawet, można by się pokusić o dokonanie próby odnalezienia tego pradawnego miejsca ?


1. Typowy gródek rycerski (tzw „stożek”) (źródło: autor Wojciech Maniak,


Jednak wyżej przytoczone przeze mnie wywody są tylko hipotezą. Inną hipotezą dotyczącą ewentualnego wywodu rodziny Glanowskich jest przypuszczenie, że mogli oni się wywodzić od zasadźcy wsi Glanów.

Być może więc, od potomków pierwszego zasadźcy osadzonej „na surowym korzeniu wsi” (zwerbowanego przez właściciela, Mikołaja Chrząstowskiego herbu Strzegomia - patrz dalej), a późniejszych sołtysów Glanowa, wywodzi się szeroko rozrodzona w okolicach Olkusza rodzina „naszych” Glanowskich, w średniowieczu bowiem tego typu nazwiska „dzierżawcze” przyjmowali przeważnie tylko reprezentanci stanu rycerskiego, a nie kmiecie, czy mieszczanie. Co prawda, wymienianym w źródłach zasadźcą Glanowa był dawny „mieszczanin skalski” Tomasz [*](patrz dalej), ale zarówno on, jako sołtys wsi, jak i jego dalsi potomkowie, nazywani są później „szlachetnymi”, a więc „awansowali” na drabinie społecznej do warstwy sołtysów”, czyli trzeciej kategorii ubogiego rycerstwa, mało znanego w źródłach historycznych i stale zagrożonego popadnięciem w ubóstwo, a co za tym idzie, wypadnięciem ze stanu.




2. Zakładanie nowej wsi wg średniowiecznej miniatury (źródło: Wikipedia)


Zagadnienie ewentualnie używanego dawniej przez nich herbu, jest jednak dzisiaj nadal niejasne. W związku z informacją Długosza o Mikołaju Chrząstowskim, właścicielu Glanowa w 1295 r. i reprezentancie stanu „możnowładczego”, można by założyć, że zwyczajem drobnego rycerstwa mogli Glanowscy przyjąć od swojego patrona herb Strzegomia, ale przypuszczenie to nie jest poparte żadnymi dowodami, a ponadto, jakiekolwiek związki krewniacze Glanowskich z Chrząstowskimi są raczej mało prawdopodobne. [**]
 

2. Herb i zawołanie (?)


Herbowy ród Strzegomiów-Kościeszów, najbardziej rozpowszechniony był w ziemi kaliskiej i sieradzkiej. Herb Kościesza, (którego znamy kilka odmian), w formie podstawowej przedstawia w polu czerwonym rogacinę srebrną w słup, w środku przekrzyżowaną i w końcu bez opierzenia rozdartą. W klejnocie trzy pióra strusie. [4] [6]

Znane są średniowieczne pieczęcie tego herbu, np. 1361 Jakuba, dziekana sandomierskiego, czy 1362 Jaksy, sędziego ziemskiego sieradzkiego. . Pierwsza zapiska sądowa wymieniająca herb Kościesza pochodzi z 1422 roku. Herb występuje w „Klejnotach” Długosza, Herbarzu Złotego Runa i in.


3. Herb Kościesza (czyżby ewentualny [?] były herb Glanowskich [?]) (źródło: „Wikipedia”)

Znak w herbie Kościesza i treść „uhistorycznionej” legendy herbowej nawiązuje także do mitycznego Pojedynku Boga Nieba Peruna z Bogiem Podziemia Welesem, a tytułowa Rogacina obrazuje tutaj Drzewo Kosmiczne ze słowiańskiego mitu. [Derwich i Cetwiński - 11]


    3. Gniazdo rodziny Glanowskich
Rodowym gniazdem Glanowskich z olkuskiego jest więc (jak to już wyżej wspomniano) wieś Glanów w pow. olkuskim woj. krakowskiego.
O miejscowości tej informacje odnajdujemy w różnych historycznych źródłach. Najbardziej kompletne i najstarsze udostępnia praca zbiorowa polskich historyków, sukcesywnie wydawany przez PAN „Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu”, który pod hasłem Glanów podaje: [14]

GLANÓW
(1295 Glanow, 1397 Glano [!], 1421 Glyanow, 1438 Blenow [!], 1459 Golanów [!]) 9 km na SE od Wolbromia.
1. 1295 kasztelania krak. (Mp. 1, 124; SP 2, 4532); 1490 n. pow. krak. (ŹD s. 435); 1581 pow. prosz. (ŹD s. 24); 1470 n. par. Imbramowice (DLb. 3 s. 111).
2. 1259 G. nad rz. Dłubnią (Mp. 1, 124; SP 2, 4532); 1421 las jodłowy i bukowy w G. (GK 1 s. 550); 1459 łąka sołtysia w G. rozciągająca się do rz. Dłubni (Teut. 3 s. 157); 1470-80 G. sąsiaduje z wsiami: Trzeciesz, Zagórowa i Imbramowice (DLb. 3 s. 108, 110-1).”

1295 komes Mikołaj s. Gniewomira kasztelan sand. zezwala za 90 grz. Tomaszowi niegdyś mieszczaninowi ze Skały lokować swoją wieś G. nad rz. Dłubnią na pr. niem. średzkim i nadaje mu sołectwo. Osadnicy mogą być jakiejkolwiek narodowości. Sołtys otrzymuje szósty łan wolny i zostaje mu wymierzone 6 łanów, a dziedzicowi 30 ł. Sołtys może założyć sadzawkę i zbudować młyn na rz. Dłubni oraz ma pr. wolnego połowu ryb i zwierzyny wszelkiego rodzaju w lasach „in totali districtu et territorio eiusdem tocius hereditatis”. Jeśli jakieś role okażą się kamieniste, piaszczyste lub bagniste, a sołtys i jego potomkowie uczynią je własnym nakładem pracy zdatnymi do użytku, mogą je wieczyście posiadać na zasadzie ról wolnych. „De ... consensu pariter et assensu ... ducis Cracouie ac ... domini Johannis Dei gracia episcopi et diocesani Cracouie et Sandomirie”1 zostaje nadany mieszkańcom imm. ekon. i sąd. Sołtys winien otrzymać trzeci den. z kar, a dziedzicom przypadają 2 den. Do sołtysa należy też przysiężne. „In hac parte per prefatum dominum episcopum a iure et potestate liberatus ipsius ecclesie”. Wieś dostaje 16 lat wolnizny, po upływie której mieszkańcy mają płacić 1 wiard. czynszu z łanu. Na lat 10 są zwolnieni od dzies. z nowizn. W wypadku najazdu wroga na ziemię krak. sołtys i 2 mieszkańcy, wyekwipowani przez dziedzica, obow. są stawić się do obrony ziemi” (…) [14]


Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego pod red. Chlebowskiego i Sulimierskiego bardzo lakonicznie wspomina zlokalizowaną w Małopolsce nad Dłubnią miejscowość, będącą wg nazwy gniazdem tytułowej rodziny: „Glanów, wieś, pow. olkuski, gm. Jangrot, par. Imbramowice. W 1827 r. było tu 41 dm., 271 mk. W XV w. należała do Mikołaja Chrząstowskiego herbu Strzegonia (Długosz III)” [5] Jak więc wynika z powyższej informacji, wieś Glanów należała wcześniej w całości do dóbr rycerskich, zanim popadła w zachłanne ręce klasztoru imbramowickiego (!!!)


4. Lokalizacja wsi Glanów w Małopolsce (źródło: Google Maps)




5. Krajobraz okolicy Glanowa współcześnie (źródło: Internet, Wikipedia)

W związku z faktem, iż artykuł niniejszy traktuje przede wszystkim o historii rodziny Glanowskich, a nie klasztoru imbramowickiego, nie przytaczam o tym kościelnym latyfundium bliższych, szczegółowych informacji. Dość wspomnieć, że klasztor imbramowicki skupił w swoich dobrach wsie: Glanów, Imbramowice (dawniej Dłubnia), Małyszyce, Tarnawa, Trzyciąż, Wielka Wieś i Zagórowa, do czego w XVII w. doszła Porąbka. Wystarczy spojrzeć na mapę, aby dostrzec, jak wielkim obszarem (i ludnością na nim) władało kilkanaście, czy kilka zakonnic (!!!). Dobra te przechodziły na własność klasztoru często drogą nadań, ale niektóre (jak np. Glanów) drogą wymuszeń, darowizn i oszukańczych machinacji. [7]


4. Najważniejsze gałęzie rodziny

Jak to już wyżej wspomniałem, dobra Glanów w olkuskim od czasów najdawniejszych należały do dóbr rycerskich, ale już od XIV wieku notuje się tutaj także i własność klasztorną.

Informacje te oparte są częściowo na klasycznym źródle historycznym, które wymienia dosyć szczegółowo pierwotnych właścicieli Glanowa.
Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu [14]:

    3. Własn. szlach. 1295 właśc. komes Mikołaj s. Gniewomira kasztelan sand. ; → p. 4 (Mp. 1, 124; SP 2, 4532); 1400 Imram z G. (SP 8, 10 954); 1408 Piotr z G.; Mikołaj z G.; 1421 Piechna wd. po Imramie z G.; Stanisław z G. (wg ind. WAP); Piotr Chrząstowski s. Imrama z Uliny [Małej lub Wielkiej] i G. ; Piechna wd. po Imramie z G. pozywa Zawiszę Nekandę z Grzegorzowic o to, że najechał ze swymi ludźmi las w jej dobrach w G. i wyciął 60 drzew jodłowych i bukowych (GK 1 s. 550);
    1430 Jakub [Chrząstowski] z G. (wg ind. WAP); 1445 Anna ż. Piotra z G. (ZK 12 s. 357); 1457 wielebny Stan. Kępieński, odstępując od swego pow. wieluńskiego, zastawia w sądzie ziemskim krak. za 60 fl. szl. Elżbiecie ż. Hermanka z Krakowa całą cz. w G., którą miał w zastawie od Jak. Chrząstowskiego; 1459 taż Elżbieta oświadcza, że Stan. Kępieński wykupił od niej zastawioną cz. G. ; 1459-61 Mik. Chrząstowski z G.; → p. 4 (Teut. 3 s. 157, 224); 1470-80 właśc. Mik. Chrząstowski h. Strzegomia chorąży krak. 20 ł. kmiec., 2 karczmy: sołtysia bez ról i dziedzica, 4 zagrody na rolach folw., folwark ryc., 6 ł. sołtysich zostało wykupionych przez dziedziców (DLb. 3 s. 111); 1489-92, 1494, 1496 pobór z 12 1/2 ł.; 1493, 1498 pobór z 12 ł.; 1499 pobór z 11 1/2 ł.; 1508 pobór z 10 1/2 ł. ; 1530 pobór z 5 1/2 ł. i 1 karczmy (RP k. 8).



1397 Marcin i Andrzej sołtysi z G. sprzedają Marcinowi zw. Miroszowic sołectwo w G. (KSN 596); 1398 Marcisz [sołtys] z G. pozywa Jana z Solczy o cz. macierzyzny w Solczy (SP 8, 7304); 1419 szl. Jan sołtys z G. i jego ojciec Maciej (Teut. 1A s. 123); 1421 Paweł sołtys z G.; → p. 6 (GK 1 s. 550); 1434 → p. 6; 1444-59 Wojciech sołtys z G. ; 1459 tenże zastawia za 20 grz. szl. Mikołajowi [Chrząstowskiemu] z G. łan i karczmę z połową łąki rozciągającej się do rz. Dłubni, należące do jego sołectwa (Teut. 3 s. 157); 1461 siostry szl. Anna wd. po Stan. Niedźwiedzkim z Gołyszyna i Dorota wd. po Zawiszy z Bąbelna [pow. chęc.] pozywają Mik. Chrząstowskiego dz. G. o sołectwo w G. przypadające im po ich zm. stryj Jak. Gradzie (Teut. 3 s. 224); 1470-80 sołectwo z 2 ł. i karczmą bez ról. 6 ł. sołtysich zostało wykupionych przez dziedzica Mik. Chrząstowskiego (DLb. 3 s. 111); 1501 Mikołaj sołtys z G. wnosi o obiatę przy w. lokacyjnego z r. 1295 do ksiąg grodzkich krak. (SP 2, 4532); 1529 sołtys (LR s. 289).
5. 1295 → p. 4; 1470-80 dzies. snop. wart. 20 grz. z ł. kmiecych, oraz dzies. pien.: z 2 karczem ― sołtysiej i dziedzica, z 4 zagród na rolach folw., z folwarku ryc., z sołectwa i z łanów sołtysich wykupionych przez dz. należy do kościoła par. w Imbramowicach (DLb. 3 s. 111); 1529 dzies. snop. wart. 8 grz. z całej wsi kościołowi jw. (LR s. 289).
6. 1421 Piotr [Chrząstowski] s. Imrama z Uliny [Małej lub Wielkiej] i G. pozywa Pawła sołtysa z G., że napadł jego dziedzinę i zadał mu 7 ran krwawych (GK 1 s. 550); 1434 prep. kl. w Imbramowicach prezentuje bpowi krak. Mikołaja s. Macieja [sołtysa] z G. jako kandydata na pleb. w Imbramowicach (Imbr. 18); 1434-8 tenże Mikołaj pleb. w Imbramowicach (ZDK 2, 332, 376; Mp. 4, 1341).
8. Skarb kilkudziesięciu srebrnych denarów krzyżowych z połowy XI w. (Żaki s. 546).
ZLS
1 Wprowadzenie do formuły immunitetowej bpa krak., jak i niżej przytoczone zwolnienie sołtysa od jurysdykcji kościelnej, może świadczyć, że G. był pierwotnie własnością bpa. Bp jest też jednym ze świadków tego dok.
© 2010-2016 Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk



Jak wynika z powyższego wykazu [usunięto część sygnatur tekstów źródłowych – przypis mój], większość wymienionych tutaj, rycerskich już sołtysów Glanowa, należała do rycerstwa biednego, stale zagrożonego wypadnięciem ze stanu. Jeszcze około 1470 r. tytułowano sołtysów jako „szlachetny”, ale już po tym roku Chrząstowscy, właściciele Glanowa, w związku z rozwojem folwarku przymusowo wykupują wszystkie łany sołtysie, a sołtysów rugują z majątku. Odtąd Glanowscy, potomkowie wymienianych w 1397 roku: Marcina i Andrzeja, w 1419 szl. Jana Glanowskiego i w 1421 Pawła z Glanowa (np. sołtys Wojciech z Glanowa [1434-1444-1459]), zmuszeni zostają przez dziedziców Chrząstowskich do ustąpienia ze wsi, będącej przez dwa wieki, także i Glanowskich gniazdem rodzinnym .

Tradycyjnie, „kontakty” dziedziców Chrząstowskich i sołtysów Glanowskich obfitowały często w niezwykle ostre spory i zatargi natury graniczno-majątkowej z pobliskimi właścicielkami klasztoru imbramowickiego, siostrami norbertankami (patrz pkt. 5).

Po tym czasie nie ma Glanów już nic wspólnego z rodziną Glanowskich, ale reprezentanci omawianej rodziny stale „obecni są” w wielu miejscowościach naszego regionu, należąc przeważnie do stanów włościańskiego i mieszczańskiego.

                                                  *******

Rodzina Glanowskich z Glanowa koło Olkusza „trzymała” więc wieś (tzn jej część, czyli 6 łanów, jako sołtysią dzierżawę) jedynie około dwóch wieków, po czym przejęli Glanów ponownie Chrząstowscy, a w ostatecznym efekcie klasztor norbertanek imbramowickich. W związku bowiem z poszerzaniem na wsiach folwarków, rycerze-sołtysi byli wszędzie przez właścicieli folwarków rugowani ze swoich łanów, degradując się społecznie i majątkowo, i często tracąc swój herb, ale „nazwisko im pozostało”.


6. Dwór zarządców w Glanowie (poł. XVIII w.) (źródło: Wikipedia)

W wiekach późniejszych (i w czasach zaborów) dawne rodziny ubogiej szlachty, nierzadko własnoręcznie uprawiające swoje grunty, pod względem społecznym spadały przeważnie do klasy włościańskiej, o ile nie były w stanie „wylegitymować się ze swojego szlachectwa”. Już od wieku XV i wiekach następnych, aż do XVIII, zamieszkiwali więc różni Glanowscy często w miastach (np. Kraków czy Olkusz) oraz innych, pobliskich miejscowościach [Geneteka], jako zwykli ich mieszkańcy. Bardzo licznie już w XVII wieku występują reprezentanci omawianej rodziny w miastach i wsiach regionu krakowskiego, np. w: Miechowie, Rzeplinie, Wrocimowicach, Sieciechowicach, Sąspowie, Sułoszowie, Koniuszy, Przegini, Skale, Zadrożu, Minodze, Olkuszu i innych, a także trafiają się w świętokrzyskim.


Internetowe źródło: Rody ziemiańskie XV i XVI wieku. T. 1, Małopolskie rody ziemiańskie, Krzepela, Józef nie podaje żadnych informacji o miejscowym rodzie Glanowskich [13] ,co koresponduje zresztą z brakiem takowych wzmianek w znanych nam herbarzach średniowiecznych. 


Przypisy i Bibliografia:

[*]. Mógł nawet ów mieszczanin wywodzić się z pierwotnych właścicieli Glanowa, podobnie jak olkuscy mieszczanie Starczynowscy wywodzili się od pierwotnych właścicieli, jeszcze nie należącego do miasta Starczynowa.

[**]. Ale w związku z tym, że w XV wieku Chrząstowscy z Glanowa piszą się: „z Glanowa”, można by dopuścić także i tę trzecią hipotezę wywodu rodziny Glanowskich (!!)


[1]. M. Z. Wojciechowscy, Polska Piastów, Polska Jagiellonów, Dr. św. Wojc., 1946 ( PPPJ )L.

[2]. Mały słownik kultury dawnych Słowian, pod red. L. Leciejewicza, W.P.,
Warszawa 1972 ( MSKDS )

[3]. J. Roszko, Kolebka Siemowita, Iskry, Warszawa 1980

[4]. T. Gajl, Herby szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, POZKAL, Gdańsk 2003
( HSRON )
[5]. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red.
B. Chlebowskiego, F. Sulimierskiego, W. Walewskiego i J. Krzywickiego,
nakł. Autorów, druk. „Wiek”, Warszawa 1880 – 1902 ( SGKP ) oraz

[6]. S. Górzyński, J. Kochanowski, Herby szlachty polskiej, Wyd. U. W. „Alfa”, Warszawa
1994 ( HSP)

[7]. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk (red. - praca zbiorowa), Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego,
dwa tomy, PWN, Warszawa, Kraków 1978 ( DORO )

[8]. W. Staśkiewicz (red. - praca zbiorowa), Społeczeństwo polskie od X do XX wieku,
Książ. i Wiedza, Warszawa 1988 ( SP )

[9]. Słownik nazwisk współcześnie używanych w Polsce, pod red. K. Rymuta, Inst. Jęz. Pol.,
P.A.N., wersja internetowa (Rym.)

[10]. Polska – moja ojczyzna, Encyklopedia (...), pod red. J. Marciszewskiego, W. P.,
Warszawa 1979 (PMO – E)

[11]. Derwich, M. Cetwiński, Herby, legendy, dawne mity, Kr. Ag. Wyd. Wrocław
1989 ( HLDM )

[12]. Wikipedia – encyklopedia internetowa i inne źródła internetowe, np. „Geneteka”





Uwaga: Wolno kopiować i cytować pod warunkiem
podania źródła i autora