Drobne rycerstwo
średniowieczne
8. Glanowscy
herbu zapomnianego z Glanowa:
1.
Pochodzenie i występowanie rodziny
Nazwisko Glanowski, wg
normalnych zasad gramatycznych utworzone zostało w średniowieczu
od nazwy wsi Glanów nad
rzeką Dłubnią w
pow. olkuskim. Źródła historyczne podają tylko jedną
miejscowość tej nazwy, będącą właśnie gniazdem rodowym
pierwotnie rycerskiej rodziny Glanowskich.
[5]
Herbarze polskie rodziny
tego nazwiska co prawda nie wymieniają, ale skoro już od
średniowiecza ono na naszym terenie funkcjonuje (i nadal „ma się
dobrze”), więc oczywistym jest, iż należy rodzinę tę określać
jako „ongiś drobno rycerską”,
której jednak klejnot w przeciągu wieków uległ zapomnieniu, a
ona sama, rozradzając się, zasiliła następnie szeregi wszystkich
innych stanów. [4] [6]
Słownik nazwisk
polskich Kazimierza Rymuta, według danych z lat 90-tych ub.
wieku,
wymienia w Polsce 975
osób noszących nazwisko Glanowski, z
czego najwięcej właśnie na południu Polski: (264) w
krakowskim, (218) w katowickim i (203) w bielskobialskim. [9]
Jako wieś, należał
Glanów koło Olkusza w czasach „po Długoszowych” do dóbr
kościelnych (konkretnie klasztornych), jednak wzmianki w źródłach
historycznych wyraźnie stwierdzają, że cała ta wieś
była wcześniej w średniowieczu w posiadaniu rycerskich
właścicieli. W czasach Długosza należała do
Chrząstowskich herbu Strzegomia-Kościesza, który
to ród był w zasadzie możnowładczy, nas tutaj nie interesujący
(patrz dalej).
Zagadkowo jednak
przedstawia się sprawa pierwszych właścicieli
przedmiotowej wsi. Chrząstowscy z Brzezia i Chrząstowa
(lubelskie) co prawda, wg źródeł historycznych lokowali wieś na
prawie średzkim (polskim – patrz dalej), ale sam Glanów,
jako miejscowość istniał już wcześniej (!!!).
Kto był
zatem jego właścicielem przed Chrząstowskimi (?), bo skoro
nazwisko brali oni od dóbr w lubelskiem, to nie
pochodzili z Glanowa (!!) ?
Istnieje więc dosyć
słabe, bo nie poparte źródłami historycznymi przypuszczenie, że
pierwotnymi właścicielami tych dóbr byli inni
rycerze, może „rodowcy” jacyś z tej okolicy, a więc
„dziedzice”, którzy je utracili w nieznanych nam
okolicznościach na rzecz możnowładczych Chrząstowskich z Brzezia
i Chrząstowa (?). Czy jednak w tamtych, odległych bardzo, bo przed
1295 rokiem czasach, mogli oni już posługiwać się
interesującym nas nazwiskiem ?? Mało jest to faktycznie
prawdopodobne, ale zasadniczo możliwe.
Nazwa bowiem
miejscowości, wg gramatycznych zasad nazewnictwa, oznaczała
pierwotnie „gródek Glana” (nieznanego nam ze
źródeł historycznych rycerza o imieniu „Glan” lub „Glano”)
i funkcjonowała zapewne jeszcze przed lokacją samej wsi, ale kim
mógłby ów Glan być w historycznej przeszłości – nie wiadomo.
Teoretycznie więc, potomkowie owego rodu mogli by już
nazywać się „z Glanowa”, czyli Glanowscy. Jakiego oni
jednak mogli być herbu (bo w tamtych odległych czasach mało który
rycerz pieczętował się już klejnotem) – nie wiadomo. Nie
wiadomo również, gdzie ów „domyślny” gródek był
zlokalizowany.
Z wiadomych przyczyn,
mogą być o to podejrzane jakieś miejsca w okolicy,
najprawdopodobniej zlokalizowane gdzieś nad Dłubnią, może w
zakolu jakimś czy zabagnieniu, albo na jakimś wzgórku, których w
tym wyżynnym terenie mogło być kilka. Może więc nawet, można by
się pokusić o dokonanie próby odnalezienia tego pradawnego miejsca
?
1. Typowy gródek
rycerski (tzw „stożek”) (źródło:
autor Wojciech Maniak,
Internet,
str.:
http://www.dabrowatar.pl/oboz-kondycyjny-dla-bractw-rycerskich/)
Jednak wyżej
przytoczone przeze mnie wywody są tylko hipotezą. Inną hipotezą
dotyczącą ewentualnego wywodu rodziny Glanowskich
jest przypuszczenie, że mogli oni się wywodzić od zasadźcy
wsi Glanów.
Być może
więc, od potomków pierwszego zasadźcy osadzonej „na
surowym korzeniu wsi” (zwerbowanego przez właściciela,
Mikołaja Chrząstowskiego herbu Strzegomia - patrz
dalej), a późniejszych sołtysów Glanowa,
wywodzi się szeroko rozrodzona w okolicach Olkusza rodzina „naszych”
Glanowskich, w średniowieczu bowiem tego typu
nazwiska „dzierżawcze” przyjmowali przeważnie tylko
reprezentanci stanu rycerskiego, a nie kmiecie, czy mieszczanie. Co
prawda, wymienianym w źródłach zasadźcą Glanowa był dawny
„mieszczanin skalski” Tomasz
[*](patrz dalej), ale zarówno on, jako sołtys wsi, jak i jego dalsi
potomkowie, nazywani są później „szlachetnymi”, a więc
„awansowali” na drabinie społecznej do warstwy
sołtysów”,
czyli trzeciej kategorii ubogiego rycerstwa, mało znanego w źródłach
historycznych i stale zagrożonego popadnięciem w ubóstwo, a co za
tym idzie, wypadnięciem ze stanu.
2. Zakładanie nowej
wsi wg średniowiecznej miniatury (źródło:
Wikipedia)
Zagadnienie
ewentualnie używanego dawniej przez nich herbu, jest jednak dzisiaj
nadal niejasne. W związku z informacją Długosza o Mikołaju
Chrząstowskim, właścicielu Glanowa w 1295 r. i reprezentancie
stanu „możnowładczego”, można by założyć, że zwyczajem
drobnego rycerstwa mogli Glanowscy przyjąć od
swojego patrona herb Strzegomia, ale
przypuszczenie to nie jest poparte żadnymi dowodami, a ponadto,
jakiekolwiek związki krewniacze Glanowskich z Chrząstowskimi są
raczej mało prawdopodobne. [**]
2.
Herb i zawołanie (?)
Herbowy
ród Strzegomiów-Kościeszów, najbardziej rozpowszechniony był
w ziemi kaliskiej i sieradzkiej. Herb Kościesza, (którego
znamy kilka odmian), w formie podstawowej przedstawia w polu
czerwonym rogacinę srebrną w słup, w środku przekrzyżowaną i w
końcu bez opierzenia rozdartą. W klejnocie trzy pióra strusie.
[4] [6]
Znane
są średniowieczne pieczęcie tego herbu, np. 1361 Jakuba,
dziekana sandomierskiego, czy 1362 Jaksy, sędziego ziemskiego
sieradzkiego. . Pierwsza zapiska sądowa wymieniająca herb
Kościesza pochodzi z 1422 roku. Herb występuje w „Klejnotach”
Długosza, Herbarzu Złotego Runa i in.
3. Herb Kościesza
(czyżby ewentualny [?] były herb Glanowskich [?]) (źródło:
„Wikipedia”)
Znak w herbie Kościesza
i treść „uhistorycznionej” legendy herbowej nawiązuje także
do mitycznego Pojedynku Boga Nieba Peruna z Bogiem Podziemia Welesem,
a tytułowa Rogacina obrazuje tutaj Drzewo Kosmiczne ze słowiańskiego
mitu. [Derwich i Cetwiński - 11]
3.
Gniazdo rodziny Glanowskich
Rodowym gniazdem
Glanowskich z olkuskiego jest więc (jak to już wyżej wspomniano)
wieś Glanów w pow. olkuskim woj. krakowskiego.
O
miejscowości tej informacje odnajdujemy w różnych historycznych
źródłach. Najbardziej kompletne i najstarsze udostępnia praca
zbiorowa polskich historyków, sukcesywnie wydawany przez PAN
„Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w
średniowieczu”, który pod hasłem Glanów podaje: [14]
1. 1295 kasztelania krak. (Mp. 1, 124; SP 2, 4532); 1490 n. pow. krak. (ŹD s. 435); 1581 pow. prosz. (ŹD s. 24); 1470 n. par. Imbramowice (DLb. 3 s. 111).
2. 1259 G. nad rz. Dłubnią (Mp. 1, 124; SP 2, 4532); 1421 las jodłowy i bukowy w G. (GK 1 s. 550); 1459 łąka sołtysia w G. rozciągająca się do rz. Dłubni (Teut. 3 s. 157); 1470-80 G. sąsiaduje z wsiami: Trzeciesz, Zagórowa i Imbramowice (DLb. 3 s. 108, 110-1).”
„1295 komes Mikołaj s. Gniewomira
kasztelan sand. zezwala za 90 grz. Tomaszowi
niegdyś mieszczaninowi ze Skały lokować swoją
wieś G. nad rz. Dłubnią na pr. niem. średzkim i nadaje mu
sołectwo. Osadnicy mogą być jakiejkolwiek narodowości. Sołtys
otrzymuje szósty łan wolny i zostaje mu wymierzone 6 łanów, a
dziedzicowi 30 ł. Sołtys może założyć sadzawkę i zbudować
młyn na rz. Dłubni oraz ma pr. wolnego połowu ryb i zwierzyny
wszelkiego rodzaju w lasach „in totali districtu et territorio
eiusdem tocius hereditatis”. Jeśli jakieś role okażą się
kamieniste, piaszczyste lub bagniste, a sołtys i jego potomkowie
uczynią je własnym nakładem pracy zdatnymi do użytku, mogą je
wieczyście posiadać na zasadzie ról wolnych. „De ...
consensu pariter et assensu ... ducis Cracouie ac ... domini Johannis
Dei gracia episcopi et diocesani Cracouie et Sandomirie”1
zostaje nadany mieszkańcom imm. ekon. i sąd. Sołtys winien
otrzymać trzeci den. z kar, a dziedzicom przypadają 2 den. Do
sołtysa należy też przysiężne. „In hac parte per prefatum
dominum episcopum a iure et potestate liberatus ipsius ecclesie”.
Wieś dostaje 16 lat wolnizny, po upływie której mieszkańcy mają
płacić 1 wiard. czynszu z łanu. Na lat 10 są zwolnieni od dzies.
z nowizn. W wypadku najazdu wroga na ziemię krak. sołtys i 2
mieszkańcy, wyekwipowani przez dziedzica, obow. są stawić się do
obrony ziemi” (…) [14]
Słownik Geograficzny
Królestwa Polskiego pod red. Chlebowskiego i Sulimierskiego
bardzo lakonicznie wspomina zlokalizowaną w Małopolsce nad
Dłubnią miejscowość, będącą wg nazwy gniazdem tytułowej
rodziny: „Glanów, wieś,
pow. olkuski, gm. Jangrot,
par. Imbramowice.
W 1827 r. było tu 41 dm., 271 mk. W XV w. należała do
Mikołaja Chrząstowskiego herbu Strzegonia (Długosz III)”
[5] Jak więc wynika z powyższej informacji, wieś Glanów
należała wcześniej w całości do dóbr rycerskich, zanim popadła
w zachłanne ręce klasztoru imbramowickiego (!!!)
4.
Lokalizacja wsi Glanów w Małopolsce (źródło:
Google Maps)
5. Krajobraz okolicy
Glanowa współcześnie (źródło:
Internet, Wikipedia)
W związku z faktem, iż artykuł
niniejszy traktuje przede wszystkim o historii rodziny Glanowskich, a
nie klasztoru imbramowickiego, nie przytaczam o tym kościelnym
latyfundium bliższych, szczegółowych informacji. Dość wspomnieć,
że klasztor imbramowicki skupił w swoich dobrach wsie: Glanów,
Imbramowice (dawniej Dłubnia), Małyszyce, Tarnawa, Trzyciąż,
Wielka Wieś i Zagórowa, do czego w XVII w. doszła Porąbka.
Wystarczy spojrzeć na mapę, aby dostrzec, jak wielkim obszarem (i
ludnością na nim) władało kilkanaście, czy kilka zakonnic (!!!).
Dobra te przechodziły na własność klasztoru często drogą nadań,
ale niektóre (jak np. Glanów) drogą wymuszeń, darowizn i
oszukańczych machinacji. [7]
4. Najważniejsze
gałęzie rodziny
Jak to już wyżej wspomniałem, dobra
Glanów w olkuskim od czasów
najdawniejszych należały do dóbr rycerskich, ale już od XIV wieku
notuje się tutaj także i własność klasztorną.
Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu [14]:
- 3. Własn. szlach. 1295
właśc. komes Mikołaj s. Gniewomira kasztelan sand. ; → p. 4
(Mp. 1, 124; SP 2, 4532); 1400 Imram z G. (SP 8, 10 954); 1408 Piotr
z G.; Mikołaj z G.; 1421 Piechna wd. po Imramie z G.; Stanisław z
G. (wg ind. WAP); Piotr Chrząstowski s. Imrama z Uliny [Małej lub
Wielkiej] i G. ; Piechna wd. po Imramie z G. pozywa Zawiszę Nekandę
z Grzegorzowic o to, że najechał ze swymi ludźmi las w jej
dobrach w G. i wyciął 60 drzew jodłowych i bukowych (GK 1 s.
550);
1430 Jakub [Chrząstowski] z G. (wg
ind. WAP); 1445 Anna ż. Piotra z G. (ZK 12 s. 357); 1457 wielebny
Stan. Kępieński, odstępując od swego pow. wieluńskiego,
zastawia w sądzie ziemskim krak. za 60 fl. szl. Elżbiecie ż.
Hermanka z Krakowa całą cz. w G., którą miał w zastawie od Jak.
Chrząstowskiego; 1459 taż Elżbieta oświadcza, że Stan.
Kępieński wykupił od niej zastawioną cz. G. ; 1459-61 Mik.
Chrząstowski z G.; → p. 4 (Teut. 3 s. 157, 224); 1470-80 właśc.
Mik. Chrząstowski h. Strzegomia chorąży krak. 20 ł. kmiec., 2
karczmy: sołtysia bez ról i dziedzica, 4 zagrody na rolach folw.,
folwark ryc., 6 ł. sołtysich zostało wykupionych przez dziedziców
(DLb. 3 s. 111); 1489-92, 1494, 1496 pobór z 12 1/2 ł.; 1493,
1498 pobór z 12 ł.; 1499 pobór z 11 1/2 ł.; 1508 pobór z 10 1/2
ł. ; 1530 pobór z 5 1/2 ł. i 1 karczmy (RP k. 8).
1397 Marcin i Andrzej sołtysi z G. sprzedają Marcinowi zw. Miroszowic sołectwo w G. (KSN 596); 1398 Marcisz [sołtys] z G. pozywa Jana z Solczy o cz. macierzyzny w Solczy (SP 8, 7304); 1419 szl. Jan sołtys z G. i jego ojciec Maciej (Teut. 1A s. 123); 1421 Paweł sołtys z G.; → p. 6 (GK 1 s. 550); 1434 → p. 6; 1444-59 Wojciech sołtys z G. ; 1459 tenże zastawia za 20 grz. szl. Mikołajowi [Chrząstowskiemu] z G. łan i karczmę z połową łąki rozciągającej się do rz. Dłubni, należące do jego sołectwa (Teut. 3 s. 157); 1461 siostry szl. Anna wd. po Stan. Niedźwiedzkim z Gołyszyna i Dorota wd. po Zawiszy z Bąbelna [pow. chęc.] pozywają Mik. Chrząstowskiego dz. G. o sołectwo w G. przypadające im po ich zm. stryj Jak. Gradzie (Teut. 3 s. 224); 1470-80 sołectwo z 2 ł. i karczmą bez ról. 6 ł. sołtysich zostało wykupionych przez dziedzica Mik. Chrząstowskiego (DLb. 3 s. 111); 1501 Mikołaj sołtys z G. wnosi o obiatę przy w. lokacyjnego z r. 1295 do ksiąg grodzkich krak. (SP 2, 4532); 1529 sołtys (LR s. 289).
5. 1295 → p. 4; 1470-80 dzies. snop. wart. 20 grz. z ł. kmiecych, oraz dzies. pien.: z 2 karczem ― sołtysiej i dziedzica, z 4 zagród na rolach folw., z folwarku ryc., z sołectwa i z łanów sołtysich wykupionych przez dz. należy do kościoła par. w Imbramowicach (DLb. 3 s. 111); 1529 dzies. snop. wart. 8 grz. z całej wsi kościołowi jw. (LR s. 289).
6. 1421 Piotr [Chrząstowski] s. Imrama z Uliny [Małej lub Wielkiej] i G. pozywa Pawła sołtysa z G., że napadł jego dziedzinę i zadał mu 7 ran krwawych (GK 1 s. 550); 1434 prep. kl. w Imbramowicach prezentuje bpowi krak. Mikołaja s. Macieja [sołtysa] z G. jako kandydata na pleb. w Imbramowicach (Imbr. 18); 1434-8 tenże Mikołaj pleb. w Imbramowicach (ZDK 2, 332, 376; Mp. 4, 1341).
8. Skarb kilkudziesięciu srebrnych denarów krzyżowych z połowy XI w. (Żaki s. 546).
ZLS
1 Wprowadzenie do formuły immunitetowej bpa krak., jak i niżej przytoczone zwolnienie sołtysa od jurysdykcji kościelnej, może świadczyć, że G. był pierwotnie własnością bpa. Bp jest też jednym ze świadków tego dok.
© 2010-2016 Instytut Historii Polskiej
Akademii Nauk
Jak
wynika z powyższego wykazu
[usunięto część sygnatur tekstów źródłowych – przypis mój],
większość
wymienionych tutaj, rycerskich już sołtysów Glanowa, należała do
rycerstwa biednego, stale zagrożonego wypadnięciem ze stanu.
Jeszcze
około 1470 r. tytułowano sołtysów jako „szlachetny”, ale już
po tym roku Chrząstowscy, właściciele Glanowa, w związku z
rozwojem folwarku przymusowo wykupują wszystkie łany sołtysie, a
sołtysów rugują z majątku. Odtąd Glanowscy, potomkowie
wymienianych w 1397 roku: Marcina i Andrzeja, w 1419 szl. Jana
Glanowskiego i w 1421 Pawła z Glanowa (np. sołtys Wojciech z
Glanowa [1434-1444-1459]), zmuszeni zostają przez dziedziców
Chrząstowskich do ustąpienia ze wsi, będącej przez dwa wieki,
także i Glanowskich gniazdem rodzinnym .
Tradycyjnie, „kontakty” dziedziców
Chrząstowskich i sołtysów Glanowskich
obfitowały często w niezwykle ostre spory i zatargi natury
graniczno-majątkowej z pobliskimi właścicielkami klasztoru
imbramowickiego, siostrami norbertankami (patrz pkt. 5).
*******
Rodzina
Glanowskich z Glanowa koło
Olkusza „trzymała” więc wieś (tzn jej część,
czyli 6 łanów, jako sołtysią
dzierżawę) jedynie około dwóch wieków, po czym przejęli
Glanów ponownie Chrząstowscy, a w ostatecznym
efekcie klasztor norbertanek imbramowickich. W związku bowiem z
poszerzaniem na wsiach folwarków, rycerze-sołtysi byli wszędzie
przez właścicieli folwarków rugowani ze swoich łanów, degradując
się społecznie i majątkowo, i często tracąc swój herb, ale
„nazwisko im pozostało”.
6. Dwór zarządców w Glanowie
(poł. XVIII w.) (źródło:
Wikipedia)
W wiekach
późniejszych (i w czasach zaborów) dawne rodziny ubogiej szlachty,
nierzadko własnoręcznie uprawiające swoje grunty, pod względem
społecznym spadały przeważnie do klasy włościańskiej, o ile nie
były w stanie „wylegitymować się ze swojego szlachectwa”.
Już od wieku XV i wiekach następnych, aż do XVIII, zamieszkiwali
więc różni Glanowscy często w miastach (np. Kraków czy Olkusz)
oraz innych, pobliskich miejscowościach [Geneteka], jako zwykli ich
mieszkańcy. Bardzo licznie już w XVII wieku występują
reprezentanci omawianej rodziny w miastach i wsiach regionu
krakowskiego, np. w: Miechowie, Rzeplinie, Wrocimowicach,
Sieciechowicach, Sąspowie, Sułoszowie, Koniuszy, Przegini, Skale,
Zadrożu, Minodze, Olkuszu i innych, a także trafiają się w
świętokrzyskim.
Internetowe źródło:
Rody
ziemiańskie XV i XVI wieku. T. 1, Małopolskie rody ziemiańskie,
Krzepela,
Józef nie podaje żadnych informacji o miejscowym rodzie
Glanowskich [13] ,co koresponduje zresztą z brakiem takowych
wzmianek w znanych nam herbarzach średniowiecznych.
Przypisy i
Bibliografia:
[*].
Mógł nawet ów mieszczanin wywodzić się z pierwotnych
właścicieli Glanowa, podobnie jak olkuscy mieszczanie Starczynowscy
wywodzili się od pierwotnych właścicieli, jeszcze nie należącego
do miasta Starczynowa.
[**].
Ale w związku z tym, że w XV wieku Chrząstowscy z Glanowa piszą
się: „z Glanowa”, można by
dopuścić także i tę trzecią hipotezę wywodu rodziny Glanowskich
(!!)
[1].
M.
Z. Wojciechowscy, Polska Piastów, Polska Jagiellonów, Dr. św.
Wojc., 1946 ( PPPJ )L.
[2]. Mały słownik kultury dawnych Słowian, pod red.
L. Leciejewicza, W.P.,
Warszawa 1972 ( MSKDS
)
[3]. J. Roszko, Kolebka Siemowita, Iskry, Warszawa 1980
[4]. T. Gajl, Herby szlacheckie Rzeczypospolitej
Obojga Narodów, POZKAL, Gdańsk 2003
( HSRON )
[5]. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i
innych krajów słowiańskich, pod red.
B. Chlebowskiego, F.
Sulimierskiego, W. Walewskiego i J. Krzywickiego,
nakł. Autorów, druk.
„Wiek”, Warszawa 1880 – 1902 ( SGKP ) oraz
[6]. S. Górzyński, J. Kochanowski, Herby szlachty
polskiej, Wyd. U. W. „Alfa”, Warszawa
1994 ( HSP)
[7]. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk (red. - praca
zbiorowa), Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego,
dwa tomy, PWN, Warszawa,
Kraków 1978 ( DORO )
[8]. W. Staśkiewicz (red. - praca zbiorowa),
Społeczeństwo polskie od X do XX wieku,
Książ. i Wiedza,
Warszawa 1988 ( SP )
[9]. Słownik nazwisk współcześnie używanych w
Polsce, pod red. K. Rymuta, Inst. Jęz. Pol.,
P.A.N., wersja
internetowa (Rym.)
[10]. Polska – moja ojczyzna, Encyklopedia (...), pod
red. J. Marciszewskiego, W. P.,
Warszawa 1979 (PMO – E)
[11]. Derwich, M. Cetwiński, Herby, legendy, dawne
mity, Kr. Ag. Wyd. Wrocław
1989 ( HLDM )
[12]. Wikipedia – encyklopedia internetowa i inne
źródła internetowe, np. „Geneteka”
Uwaga:
Wolno kopiować i cytować pod warunkiem
podania źródła i autora
